Dom Boaventura

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre

Dom Boaventura ho nia naran loloos.mak (Mauloi) nudár liurai Manufahi iha tempu portugés nia ukun iha Timór. Durante nia kargu nudár Liurai nia iha estratejia atu duni sai malae mutin sira hosi Timór. Hanesan hatutan nia aman Dom Duarte ninia dalan, Dom Boaventura luta kontra kolonializmu portugés hodi hamosu “Funu Manufahi”.

Bainhira Dom Boaventura lidera funu Manufahi iha kauza balun maka hamosu kontinuidade funu ne'e ho ninia komplesidade rasik. Ida maka desizaun governadór foun Filomeno de Câmara de Melo hasae folin impostu per capita. Tan afeta kedas povu nia moris sai todan liu, liuliu ezijénsia governu Portugál atu aumenta númeru ema ba serbisu públiku nian no ba plantasaun kafé nian.

Hosi parte ida, mudansa polítika iha Portugál hafoin implementasaun Repúblika tinan 1910, hodi troka sistema monárkika hamosu konfuzaun iha liurai timoroan nia leet, liuliu tanba hakotu lasu simbóliku ne'ebé kesi liurai timoroan ho monarkia Portugál. Liurai timoroan rasik konsidera bandeira monarkia azúl-mutin nu'udar 'lulik' ida, basá susar hodi esplika objetivu repúblika ba sira. Entretantu iha sidade Dili, grupu timoroan assimilados mós fó apoiu ba revolta. Porezemplu hosi goeza-timorense, Domingos de Sena Barreto ne'ebé serbisu iha alfándega. Istoriadór Franses, René Pélissier hatete, liuliu tanba lema repúblika parese subversivu ba interese kaer podér. Mas laiha dokumentasaun forte atu esplika sira-nia motivasaun loloos.

Nune'e mos Dom Boaventura mezmu hetan edukasaun europeu husi eskola misaun Katólika, Lahane, tinan 1895, maka bolu hikas husi povu Manufahi atu hatutan ninia aman Dom Duarte nia luta, maibé dala ida tan laiha dokumentasaun forte ne’ebé fó roman kona-ba Dom Boaventura ninia ideia, kona-ba liberdade ka ukun rasik an, inklui mós nia apoiante assimilado sira.

Agora daudaun iha ona monumentu ida nudár homenagem husi Nasaun no sidadaun sira ba herói Dom Boaventura mak “Estatua Dom Boaventura” ne’ebé harii iha tinan 2012 iha Luak posto administrativu Same, municipiu Manufahi.

Referensia[edita]