Marí Alkatiri

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre
(Redirecionado de Mari Alkatiri)
Alkatiri iha 2017

Marí Bim Amude Alkatiri moris iha loron 26 Novembru 1949, iha Dili, Timór Lorosa'e (Primeiru-Ministru Timór Lorosa'e nian iha tinan 2002-2006). Nia boot iha Dili hamutuk ho nia maun-alin no feton sira nain sanulu.

Formasaun[edita]

Marí Alkatiri remata nia eskola primária no sekundária iha Dili. Nia sai husi Dili iha 1970 hodi kontinua nia estudu no halo hotu nia kursu iha universidade nian iha Angola no Mosambike. Nia graduado hanesan enjiñeiro-jeógrafo iha Eskola Jeografia Angola nian depois graduado iha Lei iha Universidade Eduardo Mondlane, Maputo, Mosambike husi 1992-1998. Nia hanorin iha universidade ida ne'e kona ba Lei Internasionál Publiku no Lei Konstitusionál, no servisu nudar konsultór senior legál nian iha eskritóriu advogadu privadu iha Maputo, Mosambike husi 1992-1998. Nia uluk konsultór kona ba Lei Internasionál Públika no Lei Konstitusionál ba Parlamentu Mosambike husi 1995-1998, no membru ba grupo ne'ebe hakerek (draft) reforma lejislativa kona ba empreza privada iha Mosambike. Dr. Alkatiri hahu halo nia programa PhD kona ba "Lei Konsuetudináriu ne'ebe relasiona ho Lei Formál Pozitiva" maibe nia kursu ne'e interrompe tiha tamba nia fila hikas mai Timór Lorosa'e iha loron 13 Outubro 1999.

Asaun Polítika[edita]

Molok nia sai ba Angola, Marí Alkatiri sai ativu iha luta ba independénsia iha fulan Janeiru 1970 hodi hari'i grupu klandestinu ba sidadaun Timór Lorosa'e nian ho naran "Movimentu Libertasaun ba Timór-Leste". So nia deit mak moris ba membru grupu ida ne'e. Liu tiha Revolusaun iha Portugal, iha loron 25 Abril 1974 ne'ebe loke ambiente polítiku ne'ebe livre no bele hamoris partidu polítiku no organizasaun sira iha Timór Lorosa'e.

Iha loron 20 Maiu 1974, Marí Alkatiri sai hanesan fundadór Asosiasaun Sosiál Demokrata Timorense (ASDT). Assosiasaun ida ne'e foti Dr. Alkatiri sai adjuntu sekretáriu-jerál. Dezenvolvimentu polítiku desde 1974 mak determina hodi transforma ASDT (asosiasaun polítika ida) sai FRETILIN (frente polítika) iha loron 11 Setembru 1974. Marí Alkatiri sai hanesan membru fundadór FRETILIN no membru Komité Sentrál no sai frente adjuntu sekretáriu ba asuntus internasionais. Iha fulan Outubru 1975, Komité Sentrál foti Marí Alkatiri sai hanesan komisáriu polítika nasionál.

Atividades forsa militar Indonézia nian iha tinan 1975 hodi determina dezenvolvimentu polítika barak iha Timór Lorosa'e, inklui mos hari'i Forças Armadas de Libertação Nacional de Timor-Leste, FALINTIL iha loron 20 Agostu 1975. Marí Alkatiri hamutuk hodi organiza FALINTIL no husi grupu ida ne'e ema nain rua deit mak sei moris.

Molok hahú invazaun no okupasaun iha Timór-Leste, FRETILIN foti Marí Alkatiri atu partisipa iha kampaña hodi mobiliza komunidade internasionál kontra hasoru invazaun bo'ot ne'e. Nia vizita ba nasaoens walu iha Áfrika hodi buka apoiu no fila mai hikas Timór-Leste iha 23 November 1975, hili Marí Alkatiri sai sefi komisaun ne'ebe hakerek Konstitusaun Timór Lorosa'e nian molok atu halo deklarasaun independénsia. FRETILIN deklara independénsia iha 28 Novembru 1975, no proklama tiha ona formasaun Repúblika Demokrátika Timór Lorosa'e nian. FRETILIN hili Marí Alkatiri sai Ministru Estadu no Plenipotensiáriu ba Asuntus Politiku nian.

Konsekuénsia direta invazaun no infiltrasaun militar Indonézia ne'ebe besik dadauk ona atu invade rai ida ne'e, Vise-Prezidente no Primeiru Ministru Timór Lorosa'e, Nicolau Lobato, husu ba Komité Sentrál FRETILIN nian hodi haruka delegasaun ida ba fatin hotu-hotu atu mobiliza komunidade internasionál hodi nune'e bele desvia planu invazaun nian. Marí Alkatiri mos membru ba delegasaun ida ne'e, no husik Timór Lorosa'e iha 4 Dezembru 1975 (loron tolu molok indonéziu halo invazaun). Lider Timór oan nain tolu inklui nia mak sai aviaun ikus liu ne'ebe sai husi Timór Lorosa'e molok invazaun. Nia hanesan sefi delegasaun FRETILIN nian iha liur ne'ebe hela iha Mozambique to'o iha 1999.

Invazaun no resisténsia[edita]

Esperiénsia ne'ebe Marí Alkatiri hetan dala uluk hanesan Xefe Delegasaun FRETILIN nian iha liur iha Dezembru 1975 iha Konsellu Seguransa Nasoens Unidas nian ne'ebe foti kedas rezolusaun ida ne'ebe kondena invazaun Indonézia iha Timór-Leste.

Iha 1977 hili Marí Alkatiri hanesan Ministru Relasaun Esterna nian ba Repúblika Demokrátika Timór Lorosa'e iha liur. Husi 1975 to'o 1982 Dr. Alkariri partisipa iha sesaun komisaun hotu-hotu ba dala hat iha ONU.

Iha 1982, Asembleia Jerál Nasoens Unidas nian adota rezolusaun ne'ebe Sekretário Jerál husu hodi hahu konsulta ho partidu hotu-hotu nia vizaun hodi buka oportunidade atu hetan desizaun ida hodi resolve problema Timór-Leste nian no halo relatóriu ba Asembleia Jerál (Rezolusaun 37/30 iha loron 23 Novembru 1982). Dr. Alkatiri partisipa iha konsulta hotu-hotu ne'ebe Sekretáriu Jerál ONU halao, no husi tinan 1983 ba oin no iha reuniaun hotu-hotu ne'ebe Komisaun Direitus Umanus ONU nian halo kona ba Timór Lorosa'e. Nia xefia delegasaun Timór Lorosa'e nian iha 1985 ba Konferénsia Movimentu Ministeral Naun-Aliñadu no internasionál seseluktan ne'ebe koalia kazu Timór Lorosa'e nian. Iha tinan 1990 liu mai, formatu ONU hodi suporte prosesu konsulta ne'ebe muda no hari'i enkontru trilateral entre ONU, Indonézia no Portugál (de jure ba poder administrativu ba Timór Lorosa'e). Dr. Alkatiri partisipa iha prosesu ida ne'e no mos ONU suporte no fasilita "Diálogu Inklusiva Timor oan" hotu ne'ebe halo iha 1995.

Iha 1994 halao kn'ar diplomátiku ne'ebe lori resisténsia nia reprezentante ba fatin hotu-hotu ne'ebe rekoñese hanesan komponentes tolu luta ba vizaun ida libertasaun (hamutuk ho forsas, no frente klandestina). Hili Dr. Alkatiri sai hanesan membru ida husi nain hat hodi halo koordenasaun ba Komisaun Frente Diplomátika.

Hanesan parte bo'ot ba ajustamentu hodi hahu rezisténsia iha tinan klaran 1980's, Resisténsia restrutura fali sira nia organizasaun ida ne'e sai hanesan "Konvensaun Nasionál Timór-Leste iha Diáspora" iha Abril 1998. Ida ne'e hari'i Conselho Nacional da Resistência Timorense (CNRT) -- organizasaun umbrella ne'ebe organizasaun polítika timorense hotu-hotu ba independénsia. CNRT adota "Magna Carta", dokumentu ida ne'ebe fo planu jerál ba futuru Timór Lorosa'e nian. Dokumentu ida ne'e aprezenta ba komunidade Internasionál hanesan vizaun Resisténsia ba futuru estadu foun Timór Lorosa'e nian. Dr. Aklatiri mak autor ba dokumentu ida ne'e. Iha konvensaun ida ne'e hili nia hanesan membru Komisaun Polítika Nasionál CNRT nian.

Libertasaun[edita]

Iha Agostu 1999, prezidente CNRT Xanana Gusmão hili Marí Alkatiri hodi toma konta asuntu Tasi Timór nian husi parte rezisténsia nian. Ho nia planu, Akordo Tasi Timór - ikus mai, Tratadu Tasi Timór -- hetan susesu bo'ot halo negosiasaun ho Austrália, ne'ebe Timór Lorosa'e hetan parte 90/10 Liu husi Marí Alkatiri nia kna'ar, Timór Lorosa'e halao negosiasaun dezenvolvimentu Bayu-Undan ho Conoco Phillips, hanesan investidór bo'ot iha Tasi Timór nian, ne'ebe estimativa hodi fo segura biliaun 3 USD iha rendimentu liu ba tinan 17 too tinan 20 ba Timór Lorosa'e. Nia mos manten nafatin nia pozisaun kona ba fronteira tasi nian ne'ebe permanente. Permanente fronteira ne'ebe Dr. Alkatiri hare katak ne'e parte Timór Lorosa'e nia direitu ba auto-determinasaun, hanesan mos fronteira hodi defini territóriu ida ne'e. Importante liu, permanente fronteira sei fo asesu ba rekursu barak iha Tasi Timór nian, ne'eduni Timór Lorosa'e bele dezenvolve no hasoru dezafiu bo'ot no labele depende deit ba ajuda husi rai liur.

Dr. Alkatiri sai Vise-Koordenadór Konsellu Presidensiál FRETILIN nian husi Agostu 1998 to'o Abril 2001. Nia mos membru Konsellu Nasionál Konsultativu (CNC) Timór Lorosa'e nian iha 2000. Iha Setembru 2001 foti Dr. Alkatiri hanesan Xefe Ministru ba Segundo Governu Tranzisaun no Ministru ba Dezenvolvimentu no Meiu Ambiente ba Repúblika Demokrátika Timór Lorosa'e nian. Nia prezidente ba Komisaun ba Dezenvolvimentu no hakerek Planu Dezenvolvimentu Nasionál.

Marí Alkatiri nia lideransa, iha tinan rua restaurasaun independénsia Timór Lorosa'e sai membru Fundu Monetáriu Internasionál, Nasoens Unidas, Banku Mundiál no Banku Aziátiku Dezenvolvimentu. Timór-Leste no mos membru CPLP, komunidade ba país hirak ne'ebe koalia lian portugés. Timór Lorosa'e mos nia estatuto hanesan observadór ho Pacific Island Forum (PIF) no Asosiasaun País Sudoeste Aziátiku (ASEAN).

Marí Alkatiri halo polítika ne'ebe tranparénsia no responsabilidade iha nivel hotu-hotu iha governu. Nia inisiativa hodi halo programa "Governasaun Aberta" iha Janeiru 2003 ne'ebe ba munisípiu hotu-hotu iha Timór Lorosa'e ne'ebe hetan rezultadu pozitivu teb-tebes.

Dr. Alkatiri simu Prémiu "Lifting up the world with a Oneness" (hari'i mundu ho unidade - Prémiu Fuan "Heart Award") iha marjem sessaun 58.ª iha Asembleia Jerál ONU nian iha Nova Iork iha Outubru 2003. Sira ne'ebe simu mos prémiu ida ne'e mak Nelson Mandela, Amo Papa Joaun Paulu II, Inan Tereza no Mohamed Ali.