Aragaun: diferenças entre revisões

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre
Conteúdo apagado Conteúdo adicionado
Xqbot (diskusaun | kontribuisaun)
k r2.7.2) (bot filak: ga:Aragóin
k r2.6.5) (bot filak: ga:An Aragóin
Liña 304: Liña 304:


[[Kategoria:Aragaun| ]]
[[Kategoria:Aragaun| ]]

[[kbd:Арагон]]


[[an:Aragón]]
[[an:Aragón]]
Liña 332: Liña 334:
[[frp:Comunôtât ôtonoma d’Aragon]]
[[frp:Comunôtât ôtonoma d’Aragon]]
[[fy:Arragon]]
[[fy:Arragon]]
[[ga:Aragóin]]
[[ga:An Aragóin]]
[[gd:Aragón]]
[[gd:Aragón]]
[[gl:Aragón]]
[[gl:Aragón]]
Liña 347: Liña 349:
[[jv:Aragon]]
[[jv:Aragon]]
[[ka:არაგონი]]
[[ka:არაგონი]]
[[kbd:Арагон]]
[[ko:아라곤 지방]]
[[ko:아라곤 지방]]
[[krc:Арагон]]
[[krc:Арагон]]

Versaun 11h31min de 5 de Setembru de 2011 nian

Aragaun (iha españól no iha aragonés Aragón, iha katalaun Aragó) maka komunidade autónoma España nian, no maka mai hori Reinu lakin Aragaun nian. Ohin Estatutu Autonomia nian governa nia, no tan desendénsia Reinu nian Aragaun nian, nia narrekoñese nasionalidade ai-knanoik-oan iha Estatutu Autonomia nian. Reinu Aragaun nian, ho Kondadu Barselona nian, ho Reinu Valénsia nian no ho Reinu Marjorka nian forma Koroa Aragaun nian ai-knanoik-oan ona.

Ina hela iha norte España nian. Aragaun iha fronteira ho komunidade autónoma Kastela-Lamanxa nian, Kastela no Leaun nian, Kataluña nian, no ho Komunidade Valénsia-ona, no ho Fransa. Tolu provínsia, Ueska nian, Teruél nian no Saragosa nian, forma ina. Sidade kapital Saragosa. Iha norte provínsia nian Ueska nian (iha españól Huesca, iha aragonés Uesca,no iha katalaun Osca) no iha norte provínsia nian Saragosa nian (iha españól no iha aragonés Zaragoza, iha katalaun Saragossa) ema ruma ko’alia lia-aragonés. Iha lorosa’e komunidade nian, ema ruma ko’alia lia-katalaun.

Jeografia

Tolu unidade fiziográfiku bele naketak: foho Pireneus, foho-leet Ebru nian no Sistema foho-oan Ibériku.

  • ’’Pireneus Aragaun-oan’’ korresponde bá Pirineus sentrál; Sira nia karaterístika importánsia sektor aksiál nian no, portantu, banda kloot materiál paleozoiku nian ho forma krukut no fatuk metamorfiku nian. Foho liu aas hela iha ne’e: Balaitús ka Tutun Mouru nian (‘’Pico del Moro’’) (3.151 m), Viñamala (3.303 m), Foho Nalakon (‘’Monte Perdido’’) (3.355 m) no Aneto (3.404). Foho-feet lonjitudinál, iha ne’ebé foho-feet Jaca nian naforma no tuir hosi kanál Berdún nian, haketak sektor aksiál ne’e Prepireneu nian. Foho Prepirineu, nadezenvolupa tebetebes, nakonstitui ho materiál tersiáriu, espesialmente kalkareu ho interkalasaun margozu. Elevasoens ruma sobresai hanesan Peña. Loarre, Caballera, Gabardiella, Guara, etc...
  • Foho-leet Ebru nian, entre Pireneus no Sistema Ibériku, ho dispozisaun simétriku hosi sorin ba sorin eixu sentrál nian, mota Ebru. Iha ida-idak sorin sistema terrasus kuaternáriu nian tahu nian no seixu naeskalona ne’ebé tutan ho ain foho nian nakonstitui hosi materiál detrítiku sira natau hosi mota sira basia nian Ebru nian. Konjuntu ne’e material kuaternáriu sira nian, ne’ebé taka, iha balun, tersiárius posteosénikus (konglomeradus iha ninin no iha marjens, jesus no masin sira iha laran), tomak, postorojéniku.
  • Sistema Ibériku iha balun meridionál liután Aragaun nian. Tutun ruma sira ultrapasa metru 2000, hanesan Moncayo (metru 2.313) no Peñarroya (metru 2.019). Fatin ne’e iha formas nafó hosi dobras no hosi fallas iha kuarzitas leten, granitus no kalkárias toos, retokes ki’ik orijinadu hosi glasiares kuaternáriu.

Mota Pireneus-oan sira, kaudalozu liután no ho enxentes iha époka derretimentu nian neve nian, iha dezakordu ho importante menus no rejime torrensiál nian foho prepirenaiku sira nian no kordilleira Ibérika nian. Mota Ebru koletor boot sistema hotu ne’e nian. Kaudal klaran Ebru nian iha Saragosa metru kúbiku 243,9 hosi segundu, maibé iha enxentes maka’as hori Outubru ba Marsu.


Polítika no governu

Instituisoens governu nian

Segundu Estatutu Autonomia nian Aragaun nian, instituisaun haat forsa polítiku nian Aragaun:

  • Parlamentu Aragaun nian.
  • Prezidente Governu nian: xefe ezekutivu nian. Daudaun Prezidente Governu nian Marcelino Iglesias Ricou PSOE (Partidu Sosialista Obreiru Españól) nian ne’ebé okupa kargu hori 2 Agostu nian 1999 nian. Vise-prezidente Ángel Biel, Partidu Aragaun-oan nian, ho ne’ebé Marcelino partilla aliansa governu nian Aragaun nian, hafoin elesoens 2003 nian.
  • Deputasaun Jeral Aragaun nian ka Governu Aragaun nian: órgaun governu nian konformadu hosi prezidente no ministrus. Dezempeña forsa ezekutivu komunidade nian.
  • ’’Justicia’’ Aragaun: Soridor loos sira nian no liberdades sira nian emar nian.

Alendisu, órgaun konsultivu rua: Kunsellu Ekonómiku no Sosiál Aragaun nian, no Komisaun Loos-oan Asesór.

Divizaun administrativu

Aragaun nafahe iha provínsia tolu:

Variedades linguístiku Aragaun nian
Territórius linguístiku Aragaun nian segundu anteprojetu Lei nian lian sira nian

Mós, Aragaun nafahe iha komarka 33:

No.
Naran españól (Naran aragonés, no naran katalaun)
Sidade kapitál (Naran aragonés, no naran katalaun)
provínsia
1 La Jacetania (iha aragonés A Chazetania, iha katalaun La Jacetània) Jaca (iha aragonés Chaca no iha katalaun Jaca) Ueska, Saragosa
2 Alto Gállego, iha aragonés Alto Gallego, iha katalaun L'Alt Gàllego) Sabiñánigo (iha katalaun Sabiñánigo, iha aragonés Samianigo) Ueska
3 Sobrarbe (iha aragonés Sobrarbe, iha katalaun Sobrarb) Boltaña (iha aragonés, no iha katalaun, Boltaña)]] no [[Aínsa (iha aragonés no iha katalaun L'Aínsa) Ueska
4 Ribagorza (iha aragonés Ribagorza, iha katalaun Ribagorça) Graus (iha aragonés, no iha katalaun Graus) no Benabarre (iha aragonés, Benabarre, iha katalaun Benavarri) Ueska
5 Cinco Villas (iha aragonés Zinco Billas, iha katalaun Cinc Viles) Ejea de los Caballeros (iha aragonés Exea de os Caballers, iha katalaun Eixea dels Cavallers) Ueska
6 Hoya de Huesca (iha aragonés Plana de Uesca, iha katalaun Foia d'Ueska) Ueska (iha españól Huesca, iha aragonés Uesca, iha katalaun Osca) Ueska
7 Somontano de Barbastro (iha aragonés Semontano de Balbastro, iha katalaun Somontà de Barbastre) Barbastro (iha aragonés Balbastro, iha katalaun Barbastre) Ueska
8 Medio Cinca (iha aragonés Zinca Meya, iha katalaun Cinca Mitjà) Monzón (iha aragonés Monzón, iha katalaun Montsó) Ueska
9 La Litera (iha aragonés A Litera, iha katalaun La Llitera) Tamarite de la Litera (iha aragonés Tamarit de a Litera, iha katalaun Tamarit de Llitera) no Binéfar (iha aragonés Binéfar, iha katalaun Binèfar) Ueska
10 Bajo Cinca (iha aragonés Baxa Zinca, iha katalaun Baix Cinca) Fraga (iha aragonés no iha katalaun Fraga) Ueska, Saragosa
11 Los Monegros (iha aragonés Os Monegros, iha katalaun Els Monegres) Sariñena (iha aragonés no iha katalaun Sariñena) Ueska, Saragosa
12 Tarazona y el Moncayo (iha aragonés Tarazona e o Moncayo, iha katalaun Tarassona i el Moncayo) Tarazona (iha aragonés Tarazona, iha katalaun Tarassona) Saragosa
13 Campo de Borja (iha aragonés Cambo de Borcha, iha katalaun Camp de Borja) Borja (iha katalaun Borja, iha aragonés Borcha) Saragosa
14 Aranda (iha aragonés no iha katalaun Aranda) Illueca (iha aragonés no iha katalaun Illueca) Saragosa
15 Ribera Alta del Ebro (iha aragonés Ribera Alta de l'Ebro, iha katalaun Ribera Alta de l'Ebre) Alagón (iha aragonés Alagón, iha katalaun Alagó) Saragosa
16 Valle de Jalón (iha aragonés Bal de Chalón, iha katalaun Vall-de-Xaló) La Almunia de Doña Godina (iha aragonés no iha katalaun L'Almunia de Doña Godina) Saragosa
17 Región de Zaragoza (iha aragonés Rexión de Zaragoza, iha katalaun Regió de Saragossa) Saragosa (iha españól no iha aragonés Zaragoza, iha katalaun Saragossa) Saragosa
18 Ribera Baja del Ebro (iha aragonés Ribera Baxa de l'Ebro, iha katalaun Ribera Baixa de l'Ebre) Quinto (iha aragonés no iha katalaun Quinto) Saragosa
19 Bajo Aragón-Caspe (iha aragonés Baxo Aragón-Caspe, iha katalaun Baix Aragó-Casp) Caspe (iha aragonés Caspe, iha katalaun Casp) Saragosa
20 Comunidad de Calatayud (iha aragonés Comunidá de Calatayú, iha katalaun Comunitat de Calataiut) Calatayud (iha aragonés Calatayú, iha katalaun Calataiut) Saragosa
21 Campo de Cariñena (iha aragonés Cambo de Cariñena, iha katalaun Camp de Carinyena) Cariñena (iha aragonés Cariñena, iha katalaun Carinyena) Saragosa
22 Campo de Belchite (iha aragonés Cambo de Belchite, iha katalaun Camp de Belchite) Belchite (iha aragonés no iha katalaun Belchite) Saragosa
23 Bajo Martín (iha aragonés Baxo Martín, iha katalaun Baix Martín) Híjar (iha katalaun Híjar, iha aragonés Íxar) Teruél
24 Campo de Daroca (iha aragonés Cambo de Daroca, iha katalaun Camp de Daroca) Daroca (iha aragonés no iha katalaun Daroca Saragosa
25 Jiloca (iha aragonés no iha katalaun Jiloca) Calamocha (iha aragonés no iha katalaun Calamocha) no Monreal del Campo (iha aragonés Monreyal de o Cambo, iha katalaun Monreial del Camp) Teruél
26 Cuencas Mineras (iha aragonés Cuencas Mineras, iha katalaun Conques Mineres) Montalbán (iha aragonés no iha katalaun Montalbán)]] no [[Utrillas (iha aragonés no iha katalaun Utrillas)]] Teruél
27 Andorra- Sierra de Arcos (iha aragonés Andorra- Sierra d'Arcos, iha katalaun Andorra-Serra d'Arcs) Andorra (iha aragonés no iha katalaun Andorra)] Teruél
28 Bajo Aragón (iha aragonés Baxo Aragón, iha katalaun Baix Aragó) Alcañiz (iha aragonés Alcañiz, iha katalaun Alcanyís)]] Teruél
29 Comunidad de Teruel (iha aragonés Comunidá de Tergüel, iha katalaun Comunitat de Terol) Teruél (iha español Teruel, iha aragonés Tergüel, iha katalaun Terol) Teruél
30 Maestrazgo (iha aragonés Mayestrato, iha katalaun Maestrat) Cantaviella (iha katalaun Cantaviella, iha aragonés Cantabiella) Teruél
31 Sierra de Albarracín (iha aragonés Sierra d'Albarrazín, iha katalaun Serra d'Albarrasí) Albarracín (iha aragonés Albarrazín, iha katalaun Albarrasí) Teruél
32 Gúdar-Javalambre (iha aragonés no iha katalaun Gúdar-Javalambre) Mora de Rubielos (iha aragonés no iha katalaun Mora de Rubielos) Teruél
33 Matarraña (iha aragonés Matarraña, iha katalaun Matarranya) Valderobres (iha aragonés Balderobres, iha katalaun Vallderoures) no Calaceite (iha aragonés Calazeit, iha katalaun Calaceit) Teruél

Populasaun

Densidade inferiór tebetebes ba média españól, tanba, ba forsa ema-oan eskasu, ézodu rurál tradisionál tenke natau tan, ba li’ur rejiaun nian (maibé ne’ebé napara ba roha dékada nian hitunulu nian ona). Territóriu estensu nakokupa hosi nukleus ema-oan lae boot tebetebes, liuliu iha rejioens foho-oan. Saragosa, iha ninin Ebru nian, maka núkleu kota-oan boot, ne’ebé halubun 70,5% abitante nian rejiaun nian. Fora sidade kapitál provinsiál sira (Saragosa, Ueska no Teruél), munisípiu ruma lae atinje abitante 20.000; seluk munisípiu importante Calatayud, Ejea de los Caballeros, Monzón, Barbastro, Tarazona, Jaca, Fraga, Alcañiz, Caspe, Sabiñánigo, Andorra no Binéfar. Provínsia Saragosa nian mesamesak hatudu aumentu demográfiku notavel; Teruél-oan iha aumentu vejetativu negativu, no Ueska, ho aumentu vejetativu fraku, lae bele para desida populasaun nian produsidu hosi emigrasaun, ne’ebé prinsipalmente nadirije ba Saragosa, ba Barselona no ba sidade kapitál provinsiál oin-ida. Defatu, provínsia Teruél nian no Ueska nian iha populasaun liután iha 1900 ona, no diminuisaun kontinua, buat ne’ebé tau sira entre provínsias despovoadu liután España nian ona. Dinamizmu Saragosa nian halo ona katak populasaun absolutu Aragaun nian aumenta durante sékulo pasadu no aktuál ona, maski lae bele hakahik, liuliu iha dékadas tersu ikus nian sékulu XX nian, tendénsia momoos ba paralizasaun demográfiku (iha 1981-91 inkrementu populasaun nian halo 0,7% nian ona). Kontudu, partisipasaun Aragaun nian iha populasaun tomak españól durante tinan ne’e oin-ida sira tun ona: 5,70% iha 1860, 4,90% iha 1900, 4,38% iha 1930, 3,89% iha 1950, 3,22% iha 1981 no 3,08% iha 1991.

Ekonomia

Iha foho-leet forrajen, beterraba masin-midar-oan, sereál, modo no ai-hun ai-fuan-oan nakultiva ho rendimentu aas. Fatin úmidu liután Pireneus nian iha estensoens pastu nian no superfísie ai-laran-oan nian, hanesan mós, iha medida ki’ik liután, iha Sistema Ibériku. Iha terrenu maran (rejioens iha ain Pireneus nian no Sistema Ibériku nian) kultivu viña nian, trigu nian no oliveira nian predomina. Viña domina iha Campo de Cariñena no oliveira iha Bajo Aragón, enkuantu trigu iha distribuisaun omojéneu liután. Iha sistemas regadiu nian, Kanál Imperiál Aragaun nian(Canal Imperial de Aragón) (ho km 90 lonjitude nian) salienta, ne’ebé rega ha 30.000 ninin loos Ebru nian, kanál Tauste nian (ho km 44), iha ninin karuk, kanál Aragaun nian no Kataluña nian, ne’ebé rega ha 40.000 iha komarka La Litera nian. Kanál foun Bárdenas nian (ho km 150 no ha 80.000), Los Monegros nian (ho ha 100.000) no Cinca nian, ne’ebé, hafoin regu nian ha 50.000 nian, fui bee sobrante ba kanál Los Monegros nian.

Hosi ganadaria, gadu bibi-malae-oan, até liubá uitoan importante liután, naforma hosi rebañus ne’ebé, iha rejime trasumánsia nian, hosi ba fatin foho-oan sira (hosi Pireneus no hosi Sistema Ibériku) ba planuras. Ho regadius foun no ho inkrementu konsekuente produsaun forrajen-oan nian, rebañu estabuladu iha kinta industriál aumenta ona. Indústria mineira nabazea iha esplorasaun lignitu nian (iha Aliaga, iha Andorra, iha Montalbán no iha Utrillas) no besi nian (iha Ojos Negros. Rezervas gas naturál nian El Serrablo nian (iha Ueska) entre relevantes liután Europa nian. Industria naporaliza bázikamente iha sidade Saragosa nian no iha arredores (80% valor nian produsaun nian komunidade autónoma nian), iha ne’ebé instalasoens ba produsaun metalúrjiku, indústria transformadu metáliku nian, indústria ai-han-oan, indústria kímiku, indústria montajen nian karreta nian (instalasaun General Motors nian iha Figueruelas) no, ho grau ki’ik liután, indústria hatais-oan, indústria sapatu-oan, indústria konfesaun nian no kouru nian. Defatu, industrializasaun Aragaun-oan hahú tan aproveitamentu enerjia idroeléktriku nian, hanesan iha Sabiñánigo no iha Monzón (iha Ueska, ho indústria elektrokímiku no alumíniu nian.

Sentru boot atividade tersiariu Aragaun-oan nian maka Saragosa, ne’ebé sentraliza no artikula hosi servisu bankáriu, komersiál no finanseiru ba kulturál no universitáriu. Turizmu esperimenta inkrementu boot hori rohan tinan 60 sira nian iha foho-leet Pireneus-oan sira. Mós vias komunikasaun nian importante liután konverje ba sidade Saragosa nian, ne’ebé, alén aproveitamentu konfluénsia nian mota tolu nian (Ebru, Huerva no Gállego]], okupa pozisaun estratéjiku iha komunikasoens entre Rai-basku no Kataluña, no entre ne’e no Madríd, no ne’ebé, mós, iha aeroportu internasionál (Valenzuela).

Istória Aragaun nian

Koroa Aragaun nian iha sékulu XV

Reinu Aragaun nian, juntu ho Kondadu Barselona nian (Kataluña) forma Koroa Aragaun nian iha sékulo XII ona, maski uluk mós nia totalmente independente konserva institusoens hotu, foru no loos até Funu Susesaun Españól nian iha sékulo XVIII ona.

Ho kazamentu konde Ramón Berenguer IV nian (Kondadu nian Barselona nian) ho Petronila Aragaun nian (Reinu nian Aragaun nian) Koroa Aragaun nian naforma ona. Espansaun Koroa Aragaun-oan nian hahú ho konkista sidade nian Lérida nian, Tortoza nian, Reinu nian Majorka nian (iha nusa Baleares), Reinu nian Valénsia nian (maka hela ho korte própriu ona), Koroa nian Sisília nian, Minorka nian (iha nusa Baleares), Sardeña nian (nusa Itália-oan) ona. Até dahuluk dékadas sékulu XIV nian, Koroa iha ona apojeu maka hahú ona ho surjimentu katástrofe naturál nian, krise demográfiku nian, resesaun nian ekonomia katalaun nian, ho surjimentu tensaun sosiál nian no krise nian susesaun nian (Rei Martin I lae husik susesor nanaran ona). Iha 1443, hafoin konkista Reinu nian Nápoles nian krise naagrava ona. Iha 1469, Rei Fernando II Aragaun nian nakaza ho Isabel I (Raiña Kastela nian) ona. Kazamentu ne’e lori ona bá uniaun rua reinu nian no bá formasaun monarkia españól nian.

Hori 1978, Aragaun komunidade autónoma españól, maka iha tolu provínsia, Ueska nian, Teruél nian no Saragosa nian. Sidade kapitál Saragosa. Hori 2 agostu nian 1999 nian, Marcelino Iglesias Ricou prezidente Aragaun nian.