Natál

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre

Natál ka Loron Natál ne'e loron-boot ne'ebé akontese tinan ida dala ida hodi selebra moris Jezús Kristu nian. Natál ne'e kahur festa sarani nian ne'ebé komemora kosok-oan Jezús mai iha mundu ho tradisaun no kostume seluseluk, liuliu festa jentiu tuan Invernu nian husi rain oioin iha Europa iha tempu antigu. Tradisaun Natál nian iha nasaun oioin inklui hatudu imajen ne'ebé reprezenta Kosok-Oan Jezús nia moris mai mundu, Ai-Natál, troka prezente no kartaun-Natál, no mós vizita husi Pai-Natál iha kalan Natál (ka véspera Natál). Iha tempu Natál ema baibain ko'alia beibeik kona-ba dame, fó laran ba malu, laran-luak no pasa tempu hamutuk ho família.

Loron Natál monu iha dia-25 fulan-Dezembru. Iha dia-24 ema toman selebra véspera Natál ka kalan Natál. Kreda Apostólika Arménia selebra Natál iha dia-6 fulan-Janeiru, enkuantu Kreda Ortodoksa Lorosa'e sira (estilu Ortodoksu tuan) selebra Natál iha dia-7 fulan-Janeiru, ne'ebé data iha kalendáriu julianu ne'ebé korresponde ba dia-25 iha ita-nia kalendáriu. Dia-25 fulan-Dezembru nu'udar loron-moris ba Jezús ne'e tradisaun de'it, la'ós data-moris tebes. [1]

Iha nasaun barak iha mundu ema selebra Natál, tanba fiar sarani halekar iha país barak no mós tanba kultura osidentál mós naklekar liu ba beibeik no sai influénsia maka'as iha fatin hotu-hotu. Fatin barak mós iha sira-nia tradisaun Natál rasik.

Etimolojia no naran[edita]

Liafuan tetun Natál mai husi liafuan portugés Natal ne'ebé mai husi lia-latin no signifika moris-mai. Uluk povu Anglo-Saksaun bolu naran geol (Yule).[2] ba Natál. Lia-Indonézia mós uza liafuan Natal ne’ebé sira simu husi navegadór portugés sira. Liafuan inglés "Christmas" ne’e kontrasaun ne’ebé katak Misa Natál nian. Liafuan modernu ne’e mosu husi ingles médiu Christemasse no inglés antigu Cristes mæsse, espresaun ne’ebé rejista ba dala uluk iha 1038.[2]

Liafuan ne'ebé uza hodi temi Natál iha lian españól (navidad), fransés (noël), italianu (natale), no katalaun (nadal), hanesan mós portugés (natal), refere ba Natividade ka selebrasaun Jezús Moris-mai nian.

Liafuan inglés Christmas dala balu ema habadak ba Xmas, no abreviatura ne'e mós iha Istória naruk ida.[3] Iha versaun dahuluk iha lian gregu husi Testamentu Foun, letra Χ (chi), maka letra primeiru iha liafuan Kristu (Χριστός). Hori sékulu XVI nia klaran letra Χ ne'e, ka letra X husi alfabetu latinu, ema uza nu'udar abreviatura ba Kristu.[4]

Naran iha lia-alemaun[edita]

La hanesan liafuan iha españól ka fransés ka italianu ka katalaun ka portugés, liafuan lia-alemaun nian, Weihnachten, signifika "kalan lulik," enkuantu olandés sira bolu naran Kerstmis ka Kerst.

Iha tinan 1170 ema ida hakerek uluk "Weihnachten": „diu gnâde diu anegengete sih an dirre naht: von diu heizet si diu wîhe naht.“ („Die Gnade (maromak nian) mai ba ami/ita iha kalan ne'e: nu'u ne'e naran kalan nian agora Weihnacht.“) (Lit.: J. Kelle 1858).

Parte uluk liafuan nian, weih bele mai ba weich = lulik (alemaun foun: heilig), gutisca weihs, alemaun tuan wîh, alemaun balu wîch.

Maibé mós parte daruak liafuan nian bele mai tuan tebetebes. Tacitus hakerek iha Germania, parte 11: nec dierum numerum, ut nos, sed noctium computant (sira la sura loron sira, hanesan ita, maibé sira sura kalan sira).


Istória[edita]

Festa Invernu nian iha tempu molok Fiar-Sarani (Festa Jentiu)[edita]

Festa Invernu nian ida maka festa importante liu iha tradisaun barak iha kultura oioin, no razaun ida maka iha Invernu ladún bele serbisu barak iha agrikultura. Iha tempu antigu Páskua maka festa importante liu hotu iha kalendáriu Kreda nian.[5] Sira iha otas ne'ebá konsidera Natál ladún iha signifikadu importante, no Kreda Antigu kontra selebrasaun ba loron halo tinan husi membru Kreda nian.[6] Importánsia Natál nian iha tempu modernu bele iha nia abut iha influénsia horiuluk husi lisan festa Invernu nian, inklui festa tradisionál antigu sira tuirmai ne'e:

Saturnalia[edita]

Iha otas Roma Antigu nian, festa Invernu nian ne'ebé famozu liu naran Saturnalia, ne'ebé populár iha Itália tomak. Saturnalia ne'e tempu ba ema atu halimar, han barak no halo festa, no la tuir regra formál ne'ebé iha. Festa ne'e mós inklui halo no fó prezente ki'ik (Saturnalia et Sigillaricia), inklui boneka ki'ikoan ba labarik no lilin ba ema-boot.[7] Durante Saturnalia, ema adia sira-nia negósiu ka serbisu, no atan sira mós bele halimar. Ema wa'in hemu tua barak, joga maka'as, kanta iha fatin públiku, no la'o molik iha fatin públiku hanesan lurón. Loron hirak festa ne'e nian maka "loron sira kapás liu hotu," tuir buat ne'ebé poeta latinu Catullus dehan.[8] Saturnalia hahi'i maromak Saturnu no hahú iha dia-17 Dezembru. Festa ne'e neineik-neineik komesa sai naruk liután to'o períodu Republikanu ikus, bainhira festa dura loron hitu ona (17-23 Dezembru). Iha otas imperiál, Saturnalia habadak ba loron lima.[9]

Natalis Solis Invicti[edita]

Romanu sira hala'o festa ida iha dia-25 Dezembru ho naran Dies Natalis Solis Invicti, "loro ne'ebé sempre manán nia loron halo tinan nian." Bainhira uza títulu Sol Invictus ne'e fó biban atu adora maromak oioin loro nian dala ida de'it, inklui Elah-Gabal, maromak loro nian ida husi Síria; Sol, Imperadór Auréliu (AD 270-274) nia maromak ; no mós Mitras, maromak ida soldadu sira-nian ho orijen husi Pérsia.[10] Imperadór Elagabalus (218-222) maka hamosu festa ne'e, ne'ebé sai naran-boot loos bainhira Auréliu maka ukun, no promove festa ne'e nu'udar loron-boot iha Impériu Romanu tomak nia laran.[11]

Dia-25 Dezembru mós data Solstísiu Invernu nian, ne'ebá romanu sira hanaran bruma.[7] Nune'e iha loron ida-ne'e Loro hatudu katak nia "nunka lakon" maski oras naroman nian menus. (Bainhira Júlio César hamosu Kalendáriu Julianu iha tinan 45 MK, dia-25 Dezembru maka maizumenus data solstísiu nian. Iha tempu modernu, solstísiu monu ba dia-21 ka 22 Dezembru.) Festa Sol Invictus ne'e iha "razaun maka'as atu konsidera nu'udar responsavel" ba data Natál nian, tuir Catholic Encyclopedia.[2] Simbolizmu Loro nian populár iha hakerek-na'in Kristaun sira-nia leet iha tempu antigu [12] no sira haree Jezús nu'udar "Loro Lia-Loos nian."[13]

Yule[edita]

Fiar-Jentiu Eskandinávia nian no Inglaterra nian iha tempu antigu selebra festa invernu nian ida naran Yule iha fulan-Dezembru nia rohan to'o hahú Janeiru iha data ne'ebé hili tuir kalendáriu-fulan (lunár) ida.[14] Bainhira Fiar-Sarani tama iha rain sira-ne'e no sira adota Kalendáriu Julianu, ema rain-na'in hahú selebra Yule iha dia-25 Dezembru atu bele korresponde ba festa Natál, iha loron ida de'it.[15] Natál, festa ladún importante ba sarani sira kuandu Idade Média foin komesa, deve nia popularidade mós ba festa Yule ne'e. Selebrasaun durante loron sanulu-resin-rua ne'ebé akontese baibain iha Natál Idade Média nian bele mosu karik husi selebrasaun tradisionál antigu durante loron sanulu-resin-rua Yule nian.[16] Lisan jentiu Yule nian kontinua hala'o to'o agora iha tradisaun ai-knotak Yule nian.[17] Iha Inglaterra, ema bolu naran Yule ba Natál iha otas medievál. Iha Eskandinávia ema kontinua bolu Jul ba Natál to'o agora daudaun.

Origen, matenek-na'in husi Kreda sarani, uluk ko'alia kontra selebrasaun halo tinan nian, inklui Kristu nia halo tinan.

Orijen husi festa Sarani[edita]

La iha ema ida hatene loloos bainhira maka dia-25 Dezembru sai ligadu ba selebrasaun moris-mai Jezús nian. Testamentu Foun la fó data ida ba akontesimentu ne'e.[12] Matenek-na'in balu dehan katak Sextus Julius Africanus temi data ida-ne'e iha livru Chronografiai, livru ida ne'ebé hakerek iha tinan 221 MK i agora lakon tiha ona maibé uluk importante ba sarani sira.[12] Data ne'e afinál fulan sia liutiha data tradisionál Enkarnasaun nian (dia-25 Marsu), ne'ebé agora selebra nu'udar Festa Anunsiasaun nian.[18] Data 25 Marsu mós konsidera data ekinósiu Veraun nian no data kriasaun Adaun nian.[18] Ema-sarani antigu mós fiar katak dia-25 Marsu maka loron ne'ebé akontese krusifikasaun, bainhira ema prega Jezús iha krús.[18] Hanoin sarani sira-nian katak konsepsaun Jezús nian akontese iha data hanesan data ne'ebé Nia mate iha krús tuir mós fiar Judeu sira-nian katak profeta sira-nia vida sempre durante tinan númeru tomak.[18]

Bainhira sarani antigu komesa hanoin katak karik Jezús moris iha 25 Dezembru sira seidauk hanoin atu selebra festa iha data ne'e. Tertulianu la temi data ne'e nu'udar loron-boot ka loron-santu iha Kreda Sarani Ritu Afrikanu. Iha tinan 245, teólogu naran-boot Origen ko'alia kontra ideia hodi selebra loron-moris Jezús nian "hanesan Nia sai fali liurai jentiu faraó ruma." Nia hateten katak maksalak de'it maka selebra sira-nia loron-moris, santu sira lae.[6]

Referénsia antigu liu hotu kona-ba selebrasaun Natál nian ne'ebé ema sei hetan maka iha Kalendáriu Filocalus nian, manuskritu ho iluminura ne'ebé kompila iha Roma iha tinan 354.[2][19] Iha lorosa'e, entretantu, ema-sarani selebra loron-moris Jezús nian nu'udar parte husi Epifania (dia-6 Janeiru), maski loron-boot ne'e foka liu ba batizmu Jezús nian.[20]

Festa Natál hetan promosaun maka'as iha lorosa'e nu'udar parte husi haberan Katolisizmu liutiha Imperadór pro-Arianizmu naran Fláviu Valente mate iha Batalla Adrianópolis nian iha tinan-378. Festa ne'e komesa selebra iha Konstantinopla iha tinan 379, iha Antiókia maizumenus iha 380, no iha Alexandria maizumenus iha 430. Natál sai kontroversu loos iha sékulu IV iha Konstantinopla, sidade ne'ebé iha ema barak tuir fiar Arianizmu. Festa Natál lakon depoizde Gregóriu husi Nazianzus rezigna husi ambispu iha tinan 381, masku depois hetan introdusaun fila fali liuhosi Joaun Krizóstomu maizumenus iha tinan 400.[2]

Idade Média[edita]

Adorasaun husi Liurai na'in-tolu husi Don Lorenzo Monaco (1422).

Iha Idade Média antigu liu, iha Europa, Loron Natál ladún importante bainhira kompara ho Epifania, ne'ebé iha loromonu foka liu ba Liurai na'in-tolu. Natál la iha ninia liturjia rasik to'o sékulu IX.[12] Maibé kalendáriu Medievál fó importánsia ba loron-boot oioin ne'ebé iha relasaun ho Natál. Loron haatnulu liutiha Natál iha misa lilin nian. Loron haatnulu molok Natál sai "Loron haatnulu Saun Martiñu nian."[21] (Loron hirak-ne'e simu naran ida-ne'e tanba hahú iha loron Saun Martiñu nian, dia-11 Novembru.) Iha Itália Medievál, tradisaun Saturnália kontinua selebra durante períodu ne'e, ne'ebé agora daudaun ema bolu naran Adventu.[21] Karlus Magnu simu nia koroa liurai nian iha Loron Natál iha tinan 800 no Liurai William I husi Inglaterra simu nia koroa iha Loron Natál iha tinan 1066.

Bainhira Europa Norte mós sai sarani, Yule, sira-nia loron-boot Invernu nian, tau hamutuk ho Natál iha loron ida: dia-25 Dezembru. Iha sékulu XII, estilu fuik Saturnalia no Yule nian nakfila tiha ba "Loron sanulu-resin-rua Natál nian" (25 Dezembru - 5 Janeiru).[21] Ema iha Inglaterra bolu kalan dia-5 Janeiru ho naran Twelfth Night, no ida-ne'e depois sai mós títulu ba pesa-teatru ida husi William Shakespeare.

Iha Idade Média Aas, Natál sai ona festa boot no kronista sira baibain konta oinsá maka ema-boot sira balu selebra loron-boot ne'e. Richard II husi Inglaterra halo festa boot Natál nian iha tinan 1377 ne'ebé sira oho no han karau ruanulu-resin-ualu no bibi-malae atus tolu. [21] Fahi-fuik Yule nian mós iha baibain iha festa Natál medievál. Kanta kantiga Natál nian ne'ebé iha lisan inglés sira-nian hanaran Christmas carol mós sai populár, no uluk la'ós de'it kanta maibé hamutuk ho dansa hotu. Grupu inklui ema ne'ebé vokalista no ema ne'ebé dansa hale'u nia ne'ebé mós hanesan koru. Hakerek-na'in oioin iha otas ne'ebá ko'alia kontra kanta sira-ne'e tanba sira konsidera ne'e kontra morál, no bele kontinua fali lisan antigu Saturnalia no Yule nian.[21] "Misrule" — hemu to'o lanu, hola malu arbiru, joga no taru osan — mós aspetu importante festivál ne'e nian iha tempu ne'ebá. Iha Inglaterra, iha otas ne'ebá sira fó prezente ba malu iha Loron Tinan Foun nian.[21]

Exertu husi The Examination and Tryal of Father Christmas (1686) husi Josiah King, ne'ebé publika la kleur depoizde Natál hahú selebra fila fali nu'udar loron-boot iha Inglaterra.

Reforma no sékulu XIX[edita]

Durante Reforma, Protestante sira kondena selebrasaun Natál nian nu'udar "hahalok ladi'ak husi ema ne'ebé tuir Amu-papa" no "sasán Demóniu nian". Kreda Katóliku Romanu hatán liuhosi promove festa ne'e maka'as liután ho jeitu ne'ebé halai tan ba fiar-sarani. Liutiha vitória Parlamentu nian kontra Liurai Charles I durante Funu Sivíl Inglés, ukun-na'in Puritanu sira Inglaterra nian bandu Natál, iha 1647. Motín pro-Natál mosu iha sidade oioin, no durante semana balu amotinadu sira kontrola sidade-Canterbury, no enfeita sira-nia odamatan ho sasán tradisionál Natál nian no hakilar lia-menon hodi hahi'i liurai.[22] Bainhira liurai ukun fila fali iha Inglaterra iha 1660 bandu para tiha, maibé amlulik sira, Kreda Anglikanu nian kontinua kontra selebrasaun Natál nian, uza argumentu hanesan protestante sira-nian.

Iha Amérika Koloniál, puritanu sira iha Inglaterra Foun la aprova Natál; sira bandu nia selebrasaun iha Boston, Massachusetts dezde 1659 to'o 1681. Iha otas hanesan mahorik sira iha Virjínia no Novaiorke selebra loron-boot ne'e ho liberdade. Ema barak ladún gosta Natál iha Estadus Unidus liutiha Revolusaun Amerikana, bainhira EUA sai independente husi Inglaterra, tanba iha tempu ne'ebá sira haree Natál nu'udar loron-boot inglés sira-nian.

Iha tinan 1820, sektarizmu relijiozu komesa menus iha Inglaterra no hakerek-na'in sira hahú preokupa tanba festa Natál bele lakon. Sira imajina katak Natál tempu uluk nian ne'e períodu ne'ebé ema laran-kontente, no sira haka'as an atu ajuda halo loron ne'e sai boot fila fali. Livru Charles Dickens nian naran A Christmas Carol, ne'ebé publika iha 1843, iha influénsia maka'as atu inventa fali Natál nu'udar loron-boot ne'ebé promove família, laran-di'ak, laran-luak no domin ba malu envezde selebrasaun arbiru de'it.[23]

Interese ba Natál sai maka'as fila fali iha Amérika iha 1820 liutiha istória-badan oioin husi Washington Irving ne'ebé mosu iha livru The Sketch Book of Geoffrey Crayon no "Old Christmas", no mós Clement Clarke Moore nia poema iha 1822 naran A Visit From St. Nicholas. Istória sira Irving nian deskreve tradisaun oioin ne'ebé promove laran-di'ak no dame ne'ebé nia dehan katak nia haree tiha iha Inglaterra. Ema balu dehan katak Irving rasik maka inventa “tradisaun” ne'ebé nia haktuir, maibé lee-na'in sira iha Amérika gosta no hasara kostume sira-ne'e ho entuziazmu. [24] Imigrante alemaun barak ne'ebé ba buka moris iha EUA depois ajuda promove loron-boot ne'e tanba lori tradisaun sira Europa kontinentál nian ba nasaun ne'ebá. Natál sai Loron-Boot Ofisiál iha EUA iha 1870.

References[edita]

  1. The Oxford Dictionary of Christian Church, Oxford University Press, London (1977), p. 280.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 "Christmas", The Catholic Encyclopedia, 1913.
  3. Bratcher, Dennis. "The Christmas Season" The Voice, CRI/Voice, Institute, 2006.
  4. Oxford English Dictionary Archived 2008-10-06 iha Wayback Machine.
  5. ""Easter", The Catholic Encyclopedia, 1913.
  6. 6,0 6,1 ""Natal Day", The Catholic Encyclopedia, 1913.
  7. 7,0 7,1 Bruma Archived 2006-10-10 iha Wayback Machine., University of Tennessee
  8. Sempronia, Julilla, "Ancient Voices: Saturnalia, AncientWorlds 2004.
  9. Mosley, John, "Common Errors in 'Star of Bethlehem' Planetarium Shows", Planetarian, Third Quarter 1981.
  10. ""Mithraism", The Catholic Encyclopedia, 1913.
  11. "Sol." Encyclopædia Britannica, Chicago (2006).
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 "Christmas, Encyclopædia Britannica Chicago: Encyclopædia Britannica, 2006.
  13. 4:2 Malachi 4:2
  14. "The Anglo-Saxon Calendar" Archived 2007-02-28 iha Wayback Machine.
  15. Sturlson, Snorri, Heimskringla, "Yule in Ancient Norway"
  16. Reichmann, Ruth, "Christmas".
  17. [http://www.history.com/
  18. 18,0 18,1 18,2 18,3 "The Feast of the Annunciation", Catholic Encyclopedia, 1998.
  19. Dokumentu ne'e surat privadu ne'ebé prepara ba dato Romanu ida no hanaran tuir artista ne'ebé dezeña nia parte ida. Referénsia ba Natál dehan katak, "VIII kal. ian. natus Christus in Betleem Iudeæ". Ne'e seksaun ida ne'ebé bazeia ba manuskritu seluk husi tinan 336.
  20. Pokhilko, Hieromonk Nicholas, "The Formation of Epiphany according to Different Traditions
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 Murray, Alexander, "Medieval Christmas", History Today, December 1986, 36 (12), pp. 31 - 39.
  22. Durston, Chris, "Lords of Misrule: The Puritan War on Christmas 1642-60" Archived 2007-03-10 iha Wayback Machine., History Today, Dezembru 1985, 35 (12) pp. 7 - 14.
  23. Rowell, Geoffrey, "Dickens and the Construction of Christmas" Archived 2007-03-13 iha Wayback Machine., History Today, Dezembru 1993, 43 (12), pp. 17 - 24.
  24. Moore nia poema transfere na Natál amerikanu tradisaun tebes antigu olandés sira-nian ne'ebé selebra iha Novaiorke, ne'ebé inklui fó prezente ba malu, família tomak han hamutuk, no ai-knanoik kona-ba “sinterklaas” (iha lia-olandés deriva husi “Saint Nicholas,” no husi sinterklaas mai liafuan modernu EUA nian “Santa Claus”).The history of Christmas: Christmas history in America Archived 2018-04-19 iha Wayback Machine., 2006

Ligasaun ba li'ur[edita]