Gua Tujuh
Historia Gua tujuh iha Venilale
Venilale___ Distrito Baucau, sub-distrito Venilale sai hanesan fatin ida nebé que histórico, no único tamba Gua tujuh boot no ninia panorama mesak furak iha venilale tamba bele atrai turista barak nebe hakarak mai halo sira nia passéio iha fatin refere. Tamba fatin ne’e furak tebes hodi haleu ho ai hun nebe buras iha ku’ak nia fohon no ema barak gosta atu haré ko’ak hitu (Gua Tujuh) nebé pertencia ba área baliza entre suco Uma-Ana-Ico ho suco Bado-Mori. hodi halo ema barak mak foti nia foto iha fatin refere bainhira sira hakat liu fatin ne’e. Harí gruta ka gua tujuh ne’e quase ema hot-hotu nia contribuição. Maibe contribuição atu harí gua tujuh ne’e ho sistema ditadura Japão nian. Ema hosi Venilale rasik, ema hosi tasi feto no tasi mane, ema hosi Loro-sa’e to’o Loro-monu hodi mai harí fatin ne’e.
No iha tempo funu mundial ba dala rua nebe japao sira mai iha rai venilale maibe rai venilale tempo neba laos Venilale maibe Vila Viçosa tamba Fatin ne’e hanesan mos fatin kolonialismu tamba rai venilale halo baliza ho rai distritu viqueque tamba ne’e iha tempo neba Forca Japao sira tama iha venilale Hodi hari mos escola Doreino Venilale no iha tempo neba mos hodi ke’e mos kuak Gua Tujuh iha Suco bercoli tamba iha tempo neba lidera husi komadant Tua Mehara nebe sai hanesan Kapitaun iha Forca Japao sira.
Iha suco Bercoli Uma-Ana-Ico nia Profile mak Suku Uma Ana Ico nudar suku ida nebe’e iha tarefa Paz no harmonia sosial a’as tebes.
Suku ne’e geografikamente, iha nia luan 21.6 km2. Suku Uma Ana Icu kompostu husi aldeia 4. Suku ne’e iha total habitantes hamutuk 1901 pessoas no total chefe de familia hamutuk 398 nebe oras ne’e iha.
Tan ne’e suko ne’e mak fatin ida nebe forca Japao sira kuda hela sira nia estoria iha fatin neba mak hanesan Gua Tujuh no escola Doreino De venilale .
Bainhira jornalista hakat ba fatin ne’e, tamba iha fatin refere jornalista haré katuas na’in haat tu’u hela bua ba tua nia kesak no sira haré jornalista ne’e ka’er ho surat tahan ida iha liman, no katuas ida konsége la’o hodi hosik hela fatin maibé nia ba hamri’ik hodi hafuhu hela iha uma kotuk, maibé conségue jornalista tur hodi halo comentar ho sira no husu sira nia tinan maibé avo Lino fó nia tinan katak nia agora halo tinan atus ida resin ona. Depois ida ne’e derepente jornalista ne’e husu ona ba avo Lino nebé tur hela no tu’ú hela bua ba kesak no ko’alia ho jornalista ho nia colega sira.
Derepente jornalista ne’e husu ba avo ne’e kona ba historia Gua tujuh no avo ne’e conségue hosik kedas nia bua no ko’alia kona ba Gua Tujuh nia historia iha tempo nebá.
Avo ne’e hateten katak iha tinan 1942-1945 nebé fórça Japão sira hakur tasi no mota to’o iha Timor Leste hodi halo funu hasóru fórça Austrália tamba nasaun Japão hasóru ho nasaun barak no tamba iha Timor sira rona katak fórça Austrália mós iha Timor Leste liu-liu iha Australia sira nebé hela iha Baucau tamba nakunun ho fórça Austrália
Tan ne’e sira conségue hakat mai Baucau hodi atu halo funu hasóru fórça Austrália sira iha tempo nebá sira la’o atu buka dalan liu ba Fóho Matebian liu hosi venilale no sira haré katak fatin ne’e sira bele halo fatin hanesan fatin tau equipamentos funu nian tan ne,sira conségue hari fatin hodi rai armas funu nia.
Iha tempo nebá fórça Japão sira lidera hosi comandante Tua Mehara nebé hosi Japão hodi haruka povu sira hodi ke’e ko’ak iha Bercoli maibé ema barak mak hatene de’it kona ba Gua Tujuh maibé iha realidade hamutuk ko’ak 10 mak iha fatin nebá.
Tuir Lino Da Silva bainhira jornalista Business Timor dadalian ho avo ne’e hateten katak iha tempo nebá iha suco rua nebé lidera hosi Chefe suco Domingos Belo mak kaer suco Uma-Ana-Ulo no chefe suco Gaspar hodi kaer Suco Uma-Ana-Ico fahe malu hosi komunidade sira no halai fatin idak-idak hodi buka moris hanesan Chefe suco Gaspar hamutuk ho fórça Japão no Chefe suco Domingos Belo hamutuk ho fórça Austráliano sira hodi halai ba Fóho Matebia maibé avo ne’e ko’alia ho lia Uai-Mua de’it ho jornalista ne’e.
“Iha tinan 1943 nebé iha fatin nebá chefe suco nebé lidera hosi liurai Gaspar no liu rai Domingos Belo sira na’in rua halai fahe malu hosi ami comunidade Suco uma-Ana-Ico mak liu rai Gaspar no Suco Uma-Ana-Ulo hodi liurai hosi Domingos Belo. Iha tempo nebá liu rai na’in ruan ne’e hili dalan hodi halai fahe malu tamba fórça hosi Japão hodi domina iha fatin Lia-Oli tan ne’e fórça hosi Austrália hodi halai evaqua ba iha fóho Matebia hodi la’o hamutuk ho liurai Domingos Belo ho joven balun hodi hanorin treino kona ba militar”.
“Iha tempo nebá fórça sira haré fatin ne’e furak teb-tebes hosi mota Cairiri to’o iha Lia-oli tamba rai ne’e laiha fatuk ema hanaran rai Luga(batu kapur),hodi halo fatin atu tau material funun nian,I iha tempo nebá fórça Japão conségue obriga população mane sira hodi ke’e ko’ak hosi Caibilori to’o iha Lia-Oli hodi tau armas funun nian nebé fórça sira lori mai hosi Japão ha’u mós tama hotu ke’e tamba liurai Gaspar obriga ami ” hateten avo Lino Da silva.
Iha tempo nebá ke’e ko’ak ho ho oras nomós tenque obriga lori ho Buka’e hodi sira bele han hodi sé karik Auxiliar sira séi laba mak séi hetan castigo.
“Iha tempo nebá ami ke’e ko’ak ne’e dader de’it ami ba ona ke’e tamba Japão sira haruka ami nia Chefe suco bolu obriga ami ba ke’e sé ami mak la ke’e sira tem que baku ami, tan ne’e ami tem que ba ke’e, Ami ba ke’e tem que lori ho ami nia hahan rasik fórça Japão sira la fó ami han tamba ami ne’e ema bolu hanesan Auxiliar ka tebe o ba sira ”
Ami ke’e ko’ak ne’e balun to’o 100 metro no balun to’o lima puluh meter tamba hodi tau equipamentos funu nian hanesan kilat, garnada, morteiro no sasán funu nian de’it no ami ke’e durante fulan tolu nia laran mak hotu no depois ami ke’e tuku 8 dadersan de’it ami tem que ba ona ke’e to’o tuku 1 balun dala ruma ke’e to’o tuku tolu haré ba mak oras hanesan kesi kuda nian ami fila ona ba uma haris” hateten avo Lino
Avo Lino ne’e mós hateten katak” durante ami ke’e ko’ak ne’e la’os hosi distritu Baucau de’it maibé inkliu hosi loro monu balun hosi distritu séluk mak hanesan hosi parte loromonu mós hamutuk ho ami tamba (dai dake te’e ou dai ba teé) hateten ho lian uai-mua ne’e katak male ka’er ou la’e séi baku, Ami ke’e koak ne’e balun hosi Loro-Monu balun hosi Quelicai, hosi Uai-oli, Lia-bala, Bercoli,Fatulia no mós balun hosi Maubesi hodi ka’er hamutuk mai mak ke’e ko’ak ne,e.“
Iha tempo fórça Japão sira tama mai iha fatin nebá hodi haruka sira ke’e tuir rotação ka troka malu cada sémana maibé precisa mane de’it “Ami ke’e ko’ak ne’e troka malu balun dala ruma ke’e to’o sémana ida depois sira balun mai fali ke’e no dala ruma ami ke’e ema barak los dalaruma ami to’o 150 no 200 mak hanesan ne’e ke’e hamutuk maibé ami uza de’it aisuak ho karau dikur de’it mak hodi ke’e maibé ami la simu osan ida (toki hu degerasa oro maibé dai simu osa ta que) maibé la iha feto no labarik ami só mane de’it maibé mane nebé jovem”.
Nia mós infórma katak iha tempo nebá sira nebé mak ke’e ko’ak hamutuk mak hanesan Lorenço hosi Lia-Oli, Bosi-Uatu Uma-Ana-Ico ,no Carlos mós mate ona, ne’e mak ke’e hamutuk iha ko’ak ida ne’e, tama ba iha tempo nebá avo Lino harí ona Uma-kain ho nia feen kaben.
“Iha tempo nebá ami hamutuk ke’e ko’ak ne’e mak Lorenço Lia-Oli sira, ba Bosi-Uatu Uma_Ana-Ico ,no carlos mós agora mate hotu ona, ne’e mak ami ke’e hamutuk iha ko’ak ida ne’e tamba tempo ne’e ha’u hola feto Du’ú-loi nebé liu rai Cristovão Guterres bolu fali ba hola Meloi mane nebé agora mate hotu ona tamba tempo ne’e ha’u hola feto Duú-loi”
Avo Lino mós infórma katak “”iha tempo nebá ami ke’e ko’ak to’o remata fórça Japão sira hodi hatama sasán armas ba iha laran, no ko’ak ne’e mós halo nia janela ho odamatan hodi haruka inteligente hosi Japão sira hodi halo segurança nomós maibé la’os segurança hosi mala’e Japão sira maibé haruka Timor oan ne’e inteligente ba iha Japão sira hodi halo segurança balun haruka hosi Liurai sira no Fórça Japão hela iha fatin ne’e durante tinan rua ba tinan tolu hodi halo funu luta hasóru fórça Australiano sira nebé hela iha Timor Leste tan sasán hirak ne’e tau mak hamutuk de’it iha ko’ak laran ne’e de’it”.
Iha dader san de’it kuasé tuku ne’e hanesan ne’e ami hadermai ami haré ba san sira mak balun séi iha maibé ema sira ne’e halai hotu ona ami dehan ona “ema sira ne’e ba hotu ona iha nebé karik be agora laiha hotu ona ne’e” ami tesik ba haré ema ba hotu ona I depois sasán balun mak tau iha bos ocadaba sira agora hodi hela ba ne’e tamba iha nebá mós iha ko’ak rua iha nebá maibé agora ema ke’e beé taka hotu ona sasán sira ne’e mak tau tan de’it ahi ba sunu de’it no ami rona tesik ba lian tarutu tun sasae de’it (fi-fó,fa-fó.oro ) iha nebá” afirma avo Lino .
Iha tempo hanesan Avo imilio Matos Sarmentu hateten mós katak iha tempo nebá sira uza sistema sérvisu obriga torio hodi haruka populasaun sira hodi ke’e ko’ak hodi tau armas funun nian
“ema sira ne’e mai halo asórial(tebe o) haruka ami ke’e ko’ak ne’e maibé hodi haruka tau de’it bomba,kilat nosasán funu nia la tau buat ida ba laran”
“Iha ko’ak hitu ne’e mós iha hotu nia janela no halo hotu nia odamatan ho ai no besi, hodi sira ba tiha ne’e make ma ba hasai nia janela sira ne’e hodi ba uza tuku halo katana no ai suak no nia odamatan ne’e halo ho besik hodi kesi tesik de’it ho ai (gate teri olo) mak sukat ba iha ko’ak ne’e”hateten Emílio
“Uluk ema mai ke’e ko’ak ne’e mai hosi Uai-Bobo, Quelicai, Uatu-rua Ariana, no mós ema barak mak mai hamutuk ke’e ko’ak ne’e tamba katuas ida naran bolu BOSI DIGA mós mai hotu ke’e nebé oras ne’e séi moris iha Lia-bala mós mai hotu, ke’e Ko’ak ne’e durante fulan tolu tamba rai diak no mamar la iha fatuk tamba uluk ke’e ne’e taka ema balun la karik mate kedas tamba mala’e sira mai ne’e nia Boot mak tuir iha Uatulari no Bematan Bercoli nebé oras ne’e liurai Julio hodi hela ba” Sira fóin mai fali mak ne’e balun haruka ke’e ko’ak balun haruka ba ke’e kumbili no maek hodi fó han sira nebé ke’e ko’ak no depois ke’e hotu tiha haruka inteligente mak mai hein la haruka arbitu ema maibé haruka inteligente mak sira nebé sérviço hamutuk ho fórça Japão sira ne’e mak he’in ko’ak ne’e” . Infórma avo Emílio
Iha tempo ne’e sira ke’e consegue hodi tau duni sasán funu nia durante tina rua ba tolu mak sira hosik hela fatin ne’e tamba sira mai ho sira nia kuda nebé uza uda Buru nebé mai tau sasán ba maibé kuda sira ne’e mai nia ain mós uza hotu sapatu (yeiiiiiii ema nia kuda ne’e iha hotu nia sapatu hateten avo Emílio)
Problema nebé mak durante ne’e sira hasóru mak liu-liu kona ba rico sóin nebé sira iha hodi estraga total hosi fórça Japão sira tamba dala ruma sira animal la iha tem que hetan oho hosi fórça Japão sira .
“Maibé kona ba animal mak ne’e sira semana-sémana sira tem que husu sé husu mak la fó sira ta’á mak ita hateten tem que iha sé la iha o hanoin de’it ona ba tamba halo rotação sémana ida ba husu iha aldea ida sémana ida ba husu iha Aldea ida to’o hotu mai fali de’it bibi mak haré ba fulan ida de’it mós tem que fó ba sé ó la fó mak sira fila ta’a ó hanesan uluk kaer katuas ida nebé naran ha’u haluha ona husu bibi nia la fó ó hodi kaer ba óho kedas iha fóho leten nebá, no dala ruma sira sai ne’e ba husu bibi ne’e ema na’in hat ka na’in tolu mak ba duni mai barak la’ós no bibi de’it sira mós buka karau hotu no ami nia animal ne’e hotu de’it ba sira kada sémana sémana de’it no Mercado tempo bazar ”.
“Malae nia Boot mak Tua Meharé maibé malae ne’e mós as nebé mai hamutuk ho nia membro tula hosi ro funu Japão nian tamba sira mai ne’e halo funu ho fórça Australiano sira la’os mai halo ami hanesan uluk ami halai 1975 ne’e lae (avo hateten ho matan lakan)ami ne’e ida-idak halimar iha ne’e de’it iha ne’e ho ami nia kuda no karau sira sira la halo arbiru ida tan sira mai ne’e mak buka tuir atu halo funu ne’e de’it” hateten avo Emílio hodi hamrik sukat ai ida ba kami nebé besik ba nia
Iha tempo nebá fórça Japão sira konsége halo hela sira nia intoria mak kona ba gua tujuh maibé la’os kua tujuh maibé hamutuk Gua 10 nebé hosi kairiri to’o iha Lia-Oli
Iha tempo ne’e sira hetan problema nebé bomba hosi América iha Japão iha rai Hirosima no Nagasaki Sira fila hodi hosi sira nia fatin ida ne’e maibé ema ida hatene kona ba sira nia la’o derpenti sira husik sira nia fatin iha kalan boot
“ ne’e la’os dehan séi fó hatene ami ka la’e sira fila ne’e ami mós lahatene ida to’o dader san de’it tuku lima de’it ami hader mai sira fila hotu ona no lakon hotu tiha ona la’os dehan séi fó hatene ka ami ka la’e ida tamba dadersan de’it ha’u tur iha ha’u nia uma ne’e haré mai ema iha nebé ema laiha,I ami haré sasán séi só’e hamutuk maibé ema iha nebé, ema ne’e sai la’o kalan boot ema ida laiha só male ida de’it mak hela maibé nia ne’e uluk mate iha Dili ka iha nebé ami la hatene ida tamba ema sira uluk ba ka’er mesak mak nia de’it la iha ema ida tan”(Peter ximenes)