Filisofia

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre

Filozofia nu’udar siénsia ka dixiplina ida Filozofia hun no abut ba dixiplina seluk, katak husi filozofia mak moris mai siénsia sira seluk hanesan matematika, medisina, psikolojia, astronomia, politika, etc. Filozofia hahú bainhira ema no mundu eziste.

Perguntas umanidade? Hau mai husi ne’ebé, halo saida iha mundu ida ne’e no ha’u atu ba loos ne’ebé? Buat hotu ne’ebé eziste mai husi ne’ebé?

Tansa filozofia moris? 1. Ema hakfodak.

Sentimentu hakfodak ka “thaumasia”, iha lian Gregu.
Pessoa umana hakfodak hodi haree sasan hirak ne’ebé nia hasoru iha ninia moris. Oinsa fulan troka, loron, fitun no mundu nia orijen.  

2. La satisfás (tidak puas)

Ho mitolojia mos la hetan  resposta ka esplikasaun klaru kona ba kmanek hotu ne’ebe nia haree ho matan no halo esperiensia.

3. Ema iha vontade atu husu Tuir filozofu Sartre nia hanoin, ita presiza hamoris iha ema vontade atu husu, hatene halo pergunta, tanba tulun ema sai konxiénte liutan ba nia-an no ba mundu ne’ebé haleu nia. 4. Ema insegura (la segura) Konsesaun jerál afirma katak: Se buat ruma sidauk klaru presiza no tenke husu tan. Pergunta sira halo klaru, esplika liutan realidade no sei loke ema nia visaun ba mundu. Ema ne’ebé husu bain-bain nia hatene tiha ona buat ruma, se lae nia sei la hato’o ninia hanoin. Nia husu tanba nia sei iha faze insegura kona ba buat ne’ebé nia hatene to’o momentu ne’ebá. Insigureza estimula ema kontinuamente atu sai filozofu

Saida mak filozofia? Etimolojia filozofia mai husi lian Gregu “Philos” no Sophia. Philos katak domin no Sophia katak matenek. Nune’e philosofia katak hadomi matenek ka sabedouria Matenek kona ba prinsípiu jerál sira iha ita ema nia hanoin. Filozofia ne’e matenek natural ema nian, la'ós matenek sobrenaturál ne’ebé Maromak de’it mak haraik ba ita ema. Ho liafuan seluk, filozofia mak prinsípiu sira kona ba moris ne’ebé ema ida halo tuir». (Disionáriu Timor-Leste).

Filozofia ninia interese Buka mundu no buat hotu ninia orijen liu husi reflesaun no hakarak atu hatene. La buka atu hatene de’it mundu maibé hakarak atu hatene pesoa umana nia orijen mai husi ne’ebé loos?. Balun hateten katak mundu nia hun mai husi ahi, Balun tan hateten katak mai husi bee no anin.

Filozofu Sokrate Buka atu komprende pessoa umana nia orijen. Preokupa ba ema nia formasaun. Ez. Filozofu sira rasik, iha sira nia estudu buka atu sai ema ho virtude, oinsá bele haburas-an iha virtude nu’udar ema.

Filozofia nia funsaun 1. Treina ema atu hanoin kritis no bele forma ninia hanoin sira ho sistemátika no klaru 2. Aumenta no haluan ema nia eskema mental, vizaun atu bele loke-an iha ninia hanoin no hahalok sira. 3. Treina ema atu hatene observa, halo peskiza, deside no halo ninia sínteze kle'an kona ba realidade. 4. Sai sensivel no loke-an, aten brani hodi enfrenta problema hirak ne’ebé mosu. 5. Konxiente katak nia ema ida ho ninia personalidade, labele haluha ninia relasaun ho Maromak.

Perkusus istóriku Naturalizmu

Thales

Moris iha Miletus, tinan ± 629-545 mK Sasán hotu nia hun mai husi bee Anaxímenes Anaxímenes moris husi tinan ± 538-480 mK Hun ba ezisténsia mak aria/iis (udara).

Herakleitus 

Herakleitus moris ± 535-475 mK. Orijen ba buat hotu ne’ebé prezente iha mundu ne’e mai husi “Ahi” laiha buat ida ne’ebe hela nafatin maibe muda. Parmenides –kontrariu ho Hirakleitus Parmenides moris ± 540 -475 mK Ezisténsia tomak nia hun mak buat ne’ebé “iha” no hela metin nafatin”

Idealizmu

Sokrate Sokrate moris husi tinan± 469-399 mK Mundu ne’ebé ita iha, loloos mak “mundu idea”, mundu ne’e hela metin ba nafatin, la muda. - Sasán hotu ne’ebé eziste iha mundu ida ne’e bele troka, buat hotu ne’ebé iha mundu ne’e hanesan “lalatak” mundu idea nian, laos “ida ne’ebé loos ka real”.

Platon Moris iha tinan ± 427-347 mK, husi família ne’ebé importante iha sidade no iha governu Idea ne’ebé ema iha mak idea loloos nia lalatak deit, sai nu’udar Kauza ba mundu nia ezisténsia. Idea ida ne’e ita la bele haree konkretamente. Tuir Platon nia hanoin, buat ne’ebé “la muda ka hela ba nafatin mak idea”.

Realizmu

Aristoteles Aristóteles moris ± 384 -342 mK Aristóteles aprezenta kauza ka buat hotu nia hun ho kategoria sanulu: substánsia, kualidade, kuantidade, relasaun, aksaun, terus, fatin, tempu, situasaun, abitude (kebiasaan)

Rasionalizmu Rene Descartes Filozofo Rene Descartes moris iha tinan ± 1596-1650 dK. Nia fó importansia liu ba razaun. Tuir rasionalizmu sira nia hanoin matenek hot-hotu hetan ninia abut iha hanoin. Ho espresaun famozu “cogito ergo sum” (I think therefore I am, hau hanoin nune’e hau iha).

Bainhira “iha hanoin nune’e iha”, kapasidade atu hanoin mak determina sé ema ida eziste. Lialoos eziste de’it iha mundo hanoin nian. Ba descartes la too atu matan haree, maibé sientifikamente bele aprovadu, katak bele esplika ho hanoin no ho razaun

Empirizmu John Locke

Moris husi tinan 1632-1704 dK 

Tuir Locke nia hanoin, matenek hot-hotu mai husi esperiénsia, husi mundu konkretu.

     Esperienisa halo ema “iha/eziste