Kultura timór
Materia ida ne'e bele halo ita hotu konese oinsa moris ho ita hotu nia identidade rasik.Husi lorosa’e to’o loromonu, husi tasi feto to’o tasi mane, ita bele hare'e oinsa timoroan moris, oinsa hadulur malu, oinsa sira tau neon metin ba matebian sira. Ita bele haninu mos oinsa sira moris tuir lisan hafolin, oinsa sira hana’i matebian, oinsa ema hotu iha knua laran, mesak maluk de’it, mesak na'an de’it.
Iha Rai Timor, hosi rai ida ba rai ida, ita bele rona ida-idak nia lian, ita bele haninu rai ida-idak nia lisan.
Iha Rai Timor ita bele rona lia barak, maibe sanulu resin lima maka hatán ema barak, hodi moris tuir lisan sel-seluk.
Timoroan, nu’u uai-uain, hatene ko’alia lia rua:
- Lia ida mai hosi nia hun, nia uma laran; maski moris iha rai dook, hatene ko’alia lia ne’e, hatene halia maluk e sasán, buka moris nafatin tuir bein sira nia lisan.
- Lia seluk hatene bainhira moris iha reinu seluk. Nune’e, sai hosi uma laran, hodi lia Tetun ko’alia ho ema seluk; laos Tetun-los e Tetun-terik, maibé Tetun ida ne’ebe ema hotu iha Rai Timor ko’alia bainhira hasoru malu. Lian Tetun ida ne’ebe ita hodi haknauk, hodi hatene katesismu, lian ida ne’ebe Na’i Lulik sira haklaken Kristu nia Liafuan.
Ita bele hetan lia barak, lisan barak, maibé tuir lisan barlake, tuir ukur matebian timoroan hotu simu malu hun abut ida de’it, bein ida de’it …
Lisan barlake hametin uma kain ida ho knua seluk; matebian sira la tu'ur iha fatin seluk, maibé matebian hadulur ho maluk iha knua laran, tan ne’e ema ida la leet iha nia knua, ema ida la leet iha reinu seluk.
Timoroan hotu fiar iha lulik bein ida – Maromak – ne’e be ita sei hana’i, sei hamulak hodi bele hetan di’ak, bele moris dame.
Iha knua laran sei harii Uma Lulik atu haloot sasán lulik no lima-rohan bein siran. Lulik na’in e dato lulik maka sei tau liman ba Uma Lulik hodi halo ukun tuir lisan atu kuda rai e sal rai. Sira de’it maka bele tama iha Uma Lulik.
Timoroan sira fiar katak matebian sira la bá fatin seluk, maibé tuur hela iha foho lulik e fatin lulik.
Matebian ho ema hotu ne’ebe sei moris, hadulur malu hela, tan ne’e timoroan fiar katak ida-idak moris tuir karik matebian nia rohan, nia moris sei la kotu. Tan ne’e molok há’e sei moris, ida-diak sei halo di’ak, sei tau liman atu ema seluk hetan rahun di’ak.
Timoroan fiar katak atu hetan rahun di’ak, sei moris tuir dalan maromak. Tan ne’e molok halo knaar boot ruma, knua tomak sei hamutuk hasa’e ukur atu husu matebian sira nia tulun, atu hetan Maromak nia kmanek. Maka nee deit obrigado.
Vocabulário
[edita]- hadulur malu: conviver
- hafoli: casar segundo a tradição
- haklaken: anunciar
- haknauk: negociar; permutar
- halia: chamar
- hamulak: orar, rogar
- haninu: observar, ponderar
- maski: embora
- matebian: defuntos, antepassados
- nu’u: como
- sau rai: aspergir, purificar
- tasi feto: mar do norte
- hatán: responder
- kain: tronco, galho
- le'et: em vão
- lisan: usos, costumes
- loromonu: ocidente
- lorosa’e: oriente
- lulik na’in, dato lulik: sacerdote animista
- naan: irmãos e primos
- na’i lulik: sacerdote
- tasi mane: mar do sul
- tau liman: cuidar de
- Uma Lulik: Casa Sagrada