Aragaun

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre

Aragaun (ho españól no ho aragonés Aragón, ho katalaun Aragó) maka komunidade autónomu España nian, no maka mai hori Reinu lakin Aragaun nian. Ohin Estatutu Autonomia nian governa nia, no tan desendénsia Reinu nian Aragaun nian, nia narrekoñese nasionalidade ai-knanoik-oan iha Estatutu Autonomia nian. Reinu Aragaun nian, ho Kondadu Barselona nian, ho Reinu Valénsia nian no ho Reinu Marjorka nian forma Koroa Aragaun nian ai-knanoik-oan ona.

Ina hela iha norte España nian. Aragaun iha fronteira ho komunidade autónomu Kastela-Manxa nian, Kastela no Leaun nian, Kataluña nian, no ho Komunidade Valénsia-ona, no ho Fransa. Tolu provínsia, Ueska nian, Teruél nian no Saragosa nian, forma ina. Sidade kapitál Saragosa. Iha norte provínsia nian Ueska nian (ho españól Huesca, ho aragonés Uesca,no ho katalaun Osca) no iha norte provínsia nian Saragosa nian (ho españól no ho aragonés Zaragoza, ho katalaun Saragossa) ema ruma ko’alia lia-aragonés. Iha lorosa’e komunidade nian, ema ruma ko’alia lia-katalaun.

Jeografia[edita]

Tolu unidade fiziográfiku bele naketak: Fohor-Pirenéus, foho-leet Ebru nian no Sistema foho-oan Ibériku.

  • ’’Fohor-Pirenéus aragonés’’ korresponde bá Fohor-Pirenéus sentrál; Sira nia karaterístika importánsia sektor aksiál nian no, portantu, banda kloot materiál paleozoiku nian ho forma krukut no fatuk metamorfiku nian. Foho liu aas hela iha ne’e: Balaitús ka Tutun Mouru nian (‘’Pico del Moro’’) (3.151 m), Viñamala (3.303 m), Foho Nalakon (‘’Monte Perdido’’) (3.355 m) no Aneto (3.404). Foho-feet lonjitudinál, iha ne’ebé foho-feet Jaca nian naforma no tuir hosi kanál Berdún nian, haketak sektor aksiál ne’e Fohor-Prepirenéus nian. Fohor-Prepirineus, nadezenvolupa tebetebes, nakonstitui ho materiál tersiáriu, espesialmente kalkareu ho interkalasaun margozu. Elevasoens ruma sobresai hanesan Peña. Loarre, Caballera, Gabardiella, Guara, etc...
  • Foho-leet Ebru nian, entre Fohor-Pirenéus no Sistema Ibériku, ho dispozisaun simétriku hosi sorin ba sorin eixu sentrál nian, mota Ebru. Iha ida-idak sorin sistema terrasus kuaternáriu nian tahu nian no seixu naeskalona ne’ebé tutan ho ain foho nian nakonstitui hosi materiál detrítiku sira natau hosi mota sira basia nian Ebru nian. Konjuntu ne’e material kuaternáriu sira nian, ne’ebé taka, iha balun, tersiárius posteosénikus (konglomeradus iha ninin no iha marjens, jesus no masin sira iha laran), tomak, postorojéniku.
  • Sistema Ibériku iha balun meridionál liután Aragaun nian. Tutun ruma sira ultrapasa metru 2000, hanesan Moncayo (metru 2.313) no Peñarroya (metru 2.019). Fatin ne’e iha formas nafó hosi dobras no hosi fallas iha kuarzitas leten, granitus no kalkárias toos, retokes ki’ik orijinadu hosi glasiares kuaternáriu.

Mota pirenaiku sira, kaudalozu liután no ho enxentes iha époka derretimentu nian neve nian, iha dezakordu ho importante menus no rejime torrensiál nian Fohor-Prepirenéus sira nian no kordilleira Ibérika nian. Mota Ebru koletor boot sistema hotu ne’e nian. Kaudal klaran Ebru nian iha Saragosa metru kúbiku 243,9 hosi segundu, maibé iha enxentes maka’as hori Outubru ba Marsu.

Polítika no governu[edita]

Instituisoens governu nian[edita]

Segundu Estatutu Autonomia nian Aragaun nian, instituisaun haat forsa polítiku nian Aragaun:

  • Parlamentu Aragaun nian.
  • Prezidente Governu nian: xefe ezekutivu nian. Daudaun Prezidente Governu nian Marcelino Iglesias Ricou PSOE (Partidu Sosialista Obreiru Españól) nian ne’ebé okupa kargu hori 2 Agostu nian 1999 nian. Vise-prezidente Ángel Biel, Partidu Aragaun-oan nian, ho ne’ebé Marcelino partilla aliansa governu nian Aragaun nian, hafoin elesoens 2003 nian.
  • Deputasaun Jeral Aragaun nian ka Governu Aragaun nian: órgaun governu nian konformadu hosi prezidente no ministrus. Dezempeña forsa ezekutivu komunidade nian.
  • ’’Justicia’’ Aragaun: Soridor loos sira nian no liberdades sira nian emar nian.

Alendisu, órgaun konsultivu rua: Kunsellu Ekonómiku no Sosiál Aragaun nian, no Komisaun Loos-oan Asesór.

Divizaun administrativu[edita]

Aragaun nafahe iha provínsia tolu:

Variedade linguístiku sira Aragaun nian
Territórius linguístiku Aragaun nian segundu anteprojetu Lei nian lian sira nian

Mós, Aragaun nafahe iha komarka 33:

No.
Naran españól (Naran aragonés, no naran katalaun)
Sidade kapitál (Naran aragonés, no naran katalaun)
provínsia
1 Jasetania (iha aragonés A Chacetania, iha katalaun La Jacetània no españól La Jacetania) Jaka (iha aragonés Chaca no iha katalaun no españól Jaca) Ueska, Saragosa
2 Mota-Gállego Aas, iha aragonés Alto Galligo, iha katalaun L'Alt Gàllego no españól Alto Gállego) Sabiñánigo (iha katalaun no españól Sabiñánigo, iha aragonés Samianigo) Ueska
3 Sobrarbe (iha aragonés no españól Sobrarbe, iha katalaun Sobrarb) Boltaña (iha aragonés no iha katalaun Boltanya no españól Boltaña) no Ainsa (iha aragonés no iha katalaun L'Aínsa no españól Aínsa) Ueska
4 Ribagorsa (iha aragonés no españól Ribagorza, iha katalaun Ribagorça) Graus (iha aragonés no iha katalaun no españól Graus) no Benabarre (iha aragonés no iha katalaun Benavarri no españól Benabarre) Ueska
5 Vila Lima (iha aragonés no españól Cinco Villas, iha katalaun Cinc Viles) Ehea Kavaleiru sira-nian (iha aragonés Exeya d'os Caballers, iha katalaun Eixea dels Cavallers no españól Ejea de los Caballeros) Ueska
6 Rai-tetuk Ueska nian (iha aragonés Plana de Uesca, iha katalaun Foia d'Osca no españól Hoya de Huesca) Ueska (iha españól Huesca, iha aragonés Uesca, iha katalaun Osca) Ueska
7 Somontanu Barbastru nian (iha aragonés Semontano de Balbastro, iha katalaun Somontà de Barbastre no españól Somontano de Barbastro) Barbastru (iha aragonés Balbastro, iha katalaun Barbastre no españól Barbastro) Ueska
8 Mota-Sinka Médiu (iha aragonés Cinca Meya, iha katalaun Cinca Mitjà no españól Cinca Medio) Monzón (iha aragonés no españól Monzón, iha katalaun Montsó) Ueska
9 Litera (iha aragonés A Litera, iha katalaun La Llitera no españól La Litera) Tamarít Litera nian (iha aragonés Tamarit de Litera, iha katalaun Tamarit de Llitera no españól Tamarite de Litera) no Binefar (iha aragonés no españól Binéfar, iha katalaun Binèfar) Ueska
10 Mota-Sinka Kraik (iha aragonés Baixa Cinca, iha katalaun Baix Cinca no españól Bajo Cinca) Fraga (iha aragonés no iha katalaun no españól Fraga) Ueska, Saragosa
11 Monegros (iha aragonés Os Monegros, iha katalaun Els Monegres no españól Monegros) Sariñena (iha aragonés no iha katalaun Sarinyena no españól Sariñena) Ueska, Saragosa
12 Tarasona no Monkaio (iha aragonés Tarazona e o Moncayo, iha katalaun Tarassona i el Moncayo no españól Tarazona) Tarasona (iha aragonés no españól Tarazona, iha katalaun Tarassona) Saragosa
13 Kampu Borja nian (iha aragonés Campo de Borcha, iha katalaun Camp de Borja no españól Campo de Borja) Borja (iha katalaun no españól Borja, iha aragonés Borcha) Saragosa
14 Aranda (iha aragonés no iha katalaun no españól Aranda) Illueka (iha aragonés no iha katalaun no españól Illueca) Saragosa
15 Mota-ninin Aas Mota-Ebru nian (iha aragonés Ribera Alta de l'Ebro no españól Ribera Alta del Ebro, iha katalaun Ribera Alta de l'Ebre) Alagón (iha aragonés no españól Alagón, iha katalaun Alagó) Saragosa
16 Foho-leet Mota-Jalón nian (iha aragonés Val de Xalón, iha katalaun Vall-de-Xaló no españól Valdejalón) Almúnia Dona Godina nian (iha aragonés no iha katalaun L'Almunia de Donya Godina no españól La Almunia de Doña Godina) Saragosa
17 Komarka Klarak (iha aragonés, iha katalaun no españól Comarca Central) Saragosa (iha españól no iha aragonés Zaragoza, iha katalaun Saragossa) Saragosa
18 Mota-ninin Kraik Mota-Ebru nian (iha aragonés Ribera Baixa de l'Ebro, iha katalaun Ribera Baixa de l'Ebre no españól Ribera Baja del Ebro) Kintu (iha aragonés no iha katalaun no españól Quinto) Saragosa
19 Aragaun Kraik-Kaspe (iha aragonés Baixo Aragón-Casp, iha katalaun Baix Aragó-Casp no españól Bajo Caspe-Aragón) Kaspe (iha aragonés no iha katalaun Casp no españól Caspe) Saragosa
20 Komunidade Kalataiúd nian (iha aragonés Comunidát de Calatayú, iha katalaun Comunitat de Calataiut no españól Comunidad de Calatayud) Kalataiúd (iha aragonés Calatayú, iha katalaun Calataiut no españól Calatayud) Saragosa
21 Kampu Kariñena nian (iha aragonés Campo de Carinyena, iha katalaun Camp de Carinyena no españól Campo de Cariñena) Kariñena (iha aragonés no iha katalaun Carinyena no españól Campo de Cariñena) Saragosa
22 Kampu Belxite nian (iha aragonés Campo de Belchit, iha katalaun Camp de Belchite no españól Campo de Belchite) Belxite (iha aragonés Belchit no españól no iha katalaun Belchite) Saragosa
23 Mota-Martín Kraik (iha aragonés Baixo Martín, iha katalaun Baix Martín no españól Bajo Martín) Ijar (iha katalaun no españól Híjar, iha aragonés Íxar) Teruél
24 Kampu Daroka nian (iha aragonés no españól Campo de Daroca, iha katalaun Camp de Daroca) Daroka (iha aragonés no iha katalaun no españól Daroca) Saragosa
25 Mota-Jiloka (iha aragonés Xiloca no iha katalaun no españól Jiloca) Kalamoxa (iha aragonés no iha katalaun no españól Calamocha) no Monreál Kampu nian (iha aragonés Mont-reyal, iha katalaun no españól Monreal del Campo) Teruél
26 Zona Mineiru sira (iha aragonés Cuencas Meneras, iha katalaun no españól Cuencas Mineras) Montalbán (iha aragonés Mont-Albán no iha katalaun no españól Montalbán) no Utrillas (iha aragonés Utriellas no españól no iha katalaun Utrillas) Teruél
27 Andorra-Fohor-Arku sira (iha aragonés Andorra- Sierra d'Arcos, iha katalaun Andorra-Serra d'Arcs no españól Andorra-Sierra de Arcos) Andorra (iha aragonés no iha katalaun Andorra)] Teruél
28 Aragaun Kraik (iha aragonés Baixo Aragón, iha katalaun Baix Aragó no españól Bajo Aragón) Alkañíz (iha aragonés Alcanyiz no españól Alcañiz no iha katalaun Alcanyís) Teruél
29 Komunidade Teruél nian (iha aragonés Comunidat de Teruel, iha katalaun Comunitat de Terol no españól Comunidad de Teruel) Teruél (iha español no aragonés Teruel, iha katalaun Terol) Teruél
30 Maestrazgu (iha aragonés Mayestrato, iha katalaun Maestrat no españól Maestrazgo) Kantabieha (iha katalaun Cantavella no iha aragonés Cantaviella no españól Cantavieja) Teruél
31 Fohor-Albarrasín (iha aragonés Sierra d'Albarrazín, iha katalaun Serra d'Albarrasí no españól Sierra de Albarracín) Albarrasín (iha aragonés Albarrazín, iha katalaun Albarrasí no españól Sierra de Albarracín) Teruél
32 Gudar-Habalambre (iha aragonés Gúdar-Chabalambre no iha katalaun no españól Gúdar-Javalambre) Mora de Rubielos (iha aragonés nno españól Mora de Rubielos no katalaun Móra de Rubiols) Teruél
33 Matarraña (iha aragonés no iha katalaun Matarranya no españól Matarraña) Valderrobres (iha aragonés Val-de-Robres no españól Valderrobres no iha katalaun Vall-de-roures) no Kalaseite (iha aragonés Calazeit, iha katalaun Calaceit no españól Calaceite) Teruél

Populasaun[edita]

Densidade inferiór tebetebes ba média españól, tanba, ba forsa ema-oan eskasu, ézodu rurál tradisionál tenke natau tan, ba li’ur rejiaun nian (maibé ne’ebé napara ba roha dékada nian hitunulu nian ona). Territóriu estensu nakokupa hosi nukleus ema-oan lae boot tebetebes, liuliu iha rejioens foho-oan. Saragosa, iha ninin Ebru nian, maka núkleu kota-oan boot, ne’ebé halubun 70,5% abitante nian rejiaun nian. Fora sidade kapitál provinsiál sira (Saragosa, Ueska no Teruél), munisípiu ruma lae atinje abitante 20.000; seluk munisípiu importante Calatayud, Ejea de los Caballeros, Monzón, Barbastro, Tarazona, Jaca, Fraga, Alcañiz, Caspe, Sabiñánigo, Andorra no Binéfar. Provínsia Saragosa nian mesamesak hatudu aumentu demográfiku notavel; Teruél-oan iha aumentu vejetativu negativu, no Ueska, ho aumentu vejetativu fraku, lae bele para desida populasaun nian produsidu hosi emigrasaun, ne’ebé prinsipalmente nadirije ba Saragosa, ba Barselona no ba sidade kapitál provinsiál oin-ida. Defatu, provínsia Teruél nian no Ueska nian iha populasaun liután iha 1900 ona, no diminuisaun kontinua, buat ne’ebé tau sira entre provínsias despovoadu liután España nian ona. Dinamizmu Saragosa nian halo ona katak populasaun absolutu Aragaun nian aumenta durante sékulo pasadu no aktuál ona, maski lae bele hakahik, liuliu iha dékadas tersu ikus nian sékulu XX nian, tendénsia momoos ba paralizasaun demográfiku (iha 1981-91 inkrementu populasaun nian halo 0,7% nian ona). Kontudu, partisipasaun Aragaun nian iha populasaun tomak españól durante tinan ne’e oin-ida sira tun ona: 5,70% iha 1860, 4,90% iha 1900, 4,38% iha 1930, 3,89% iha 1950, 3,22% iha 1981 no 3,08% iha 1991.

Ekonomia[edita]

Iha foho-leet forrajen, beterraba masin-midar-oan, sereál, modo no ai-hun ai-fuan-oan nakultiva ho rendimentu aas. Fatin úmidu liután Fohor-Pireneus nian iha estensoens pastu nian no superfísie ai-laran-oan nian, hanesan mós, iha medida ki’ik liután, iha Sistema Ibériku. Iha terrenu maran (rejioens iha ain Fohor-Pireneus nian no Sistema Ibériku nian) kultivu viña nian, trigu nian no oliveira nian predomina. Viña domina iha Campo de Cariñena no oliveira iha Bajo Aragón, enkuantu trigu iha distribuisaun omojéneu liután. Iha sistemas regadiu nian, Kanál Imperiál Aragaun nian(Canal Imperial de Aragón) (ho km 90 lonjitude nian) salienta, ne’ebé rega ha 30.000 ninin loos Ebru nian, kanál Tauste nian (ho km 44), iha ninin karuk, kanál Aragaun nian no Kataluña nian, ne’ebé rega ha 40.000 iha komarka La Litera nian. Kanál foun Bárdenas nian (ho km 150 no ha 80.000), Los Monegros nian (ho ha 100.000) no Cinca nian, ne’ebé, hafoin regu nian ha 50.000 nian, fui bee sobrante ba kanál Los Monegros nian.

Hosi ganadaria, gadu bibi-malae-oan, até liubá uitoan importante liután, naforma hosi rebañus ne’ebé, iha rejime trasumánsia nian, hosi ba fatin foho-oan sira (hosi Fohor-Pireneus no hosi Sistema Ibériku) ba planuras. Ho regadius foun no ho inkrementu konsekuente produsaun forrajen-oan nian, rebañu estabuladu iha kinta industriál aumenta ona. Indústria mineira nabazea iha esplorasaun lignitu nian (iha Aliaga, iha Andorra, iha Montalbán no iha Utrillas) no besi nian (iha Ojos Negros. Rezervas gas naturál nian El Serrablo nian (iha Ueska) entre relevantes liután Europa nian. Industria naporaliza bázikamente iha sidade Saragosa nian no iha arredores (80% valor nian produsaun nian komunidade autónomu nian), iha ne’ebé instalasoens ba produsaun metalúrjiku, indústria transformadu metáliku nian, indústria ai-han-oan, indústria kímiku, indústria montajen nian karreta nian (instalasaun General Motors nian iha Figueruelas) no, ho grau ki’ik liután, indústria hatais-oan, indústria sapatu-oan, indústria konfesaun nian no kouru nian. Defatu, industrializasaun Aragaun-oan hahú tan aproveitamentu enerjia idroeléktriku nian, hanesan iha Sabiñánigo no iha Monzón (iha Ueska, ho indústria elektrokímiku no alumíniu nian.

Sentru boot atividade tersiariu Aragaun-oan nian maka Saragosa, ne’ebé sentraliza no artikula hosi servisu bankáriu, komersiál no finanseiru ba kulturál no universitáriu. Turizmu esperimenta inkrementu boot hori rohan tinan 60 sira nian iha foho-leet pirenaiku sira. Mós vias komunikasaun nian importante liután konverje ba sidade Saragosa nian, ne’ebé, alén aproveitamentu konfluénsia nian mota tolu nian (Ebru, Huerva no Gállego]], okupa pozisaun estratéjiku iha komunikasoens entre Rai-basku no Kataluña, no entre ne’e no Madríd, no ne’ebé, mós, iha aeroportu internasionál (Valenzuela).

Istória Aragaun nian[edita]

Koroa Aragaun nian iha sékulu XV

Reinu Aragaun nian, juntu ho Kondadu Barselona nian (Kataluña) forma Koroa Aragaun nian iha sékulo XII ona, maski uluk mós nia totalmente independente konserva institusoens hotu, foru no loos até Funu Susesaun Españól nian iha sékulo XVIII ona.

Ho kazamentu konde Ramón Berenguer IV nian (Kondadu nian Barselona nian) ho Petronila Aragaun nian (Reinu nian Aragaun nian) Koroa Aragaun nian naforma ona. Espansaun Koroa Aragaun-oan nian hahú ho konkista sidade nian Lérida nian, Tortoza nian, Reinu nian Majorka nian (iha nusa Baleares), Reinu nian Valénsia nian (maka hela ho korte própriu ona), Koroa nian Sisília nian, Minorka nian (iha nusa Baleares), Sardeña nian (nusa Itália-oan) ona. Até dahuluk dékadas sékulu XIV nian, Koroa iha ona apojeu maka hahú ona ho surjimentu katástrofe naturál nian, krise demográfiku nian, resesaun nian ekonomia katalaun nian, ho surjimentu tensaun sosiál nian no krise nian susesaun nian (Rei Martin I lae husik susesor nanaran ona). Iha 1443, hafoin konkista Reinu nian Nápoles nian krise naagrava ona. Iha 1469, Rei Fernando II Aragaun nian nakaza ho Isabel I (Raiña Kastela nian) ona. Kazamentu ne’e lori ona bá uniaun rua reinu nian no bá formasaun monarkia españól nian.

Hori 1978, Aragaun komunidade autónomu españól, maka iha tolu provínsia, Ueska nian, Teruél nian no Saragosa nian. Sidade kapitál Saragosa. Hori 2 agostu nian 1999 nian, Marcelino Iglesias Ricou prezidente Aragaun nian.