Jaka (Ueska)

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre
Jaka
Brasaun Jaka nian Bandeira Jaka nian
Brasaun Bandeira
Localizasaun Jaka
Rai España
Komunidade autónoma Aragaun
Provínsia Ueska
Komarka Jacetania
Área 412,22 km²
Populasaun 13 344 abit. (2021)
Densidade populasional 32,4 abit./km²
Sítiu ofisiál www.jaca.es
Imajen Jaka

Jaka (ho lia-españól Jaca no ho lia-aragonés Chaca ka Xaca) mak sai munisípiu provínsia Ueska nian, kapitál komarka Jacetania (ho nia-españól; ho nia-aragonés Chacetania ka Chazetania) nian iha komunidade autónoma Aragaun nian, iha rai-España.

Nia hetan haheker hosi knua hirak-ne'e: Abay, Abena, Acín, Ara, Araguás del Solano, Ascara, Asieso, Astún, Atarés, Badaguás, Banaguás, Baraguás, Barós, Bataraguá, Bergosa, Bernués, Bescós de Garcipollera, Binué, Botaya, Caniás, Espuéndolas, Fraginal, Gracionépel, Guasa, Guasillo, Ipás, Jarlata, Larrosa, Lastiesas Altas, Lastiesas Bajas, Lerés,Martillué, Navasa, Navasilla, Novés, Orante, Osia, Ullé, Villanovilla no Yosa de Garcipollera; hirak-ne'ebé hetan hanaran distritu rurál sira no mós hirak-ne'ebé sura hamutuk mahorik 960.

Jeografia[edita]

Jaka mak sai kapitál komarka Jacetania nian, dook kilómetru 75 hosi Ueska. Nia hela iha rae provínsia ne'e, iha foho-leet Mota-Aragaun nian, iha depresaun ida Bee-dalan Berdún nian, ho altitude metru 818, iha lalatak foho Peña Oroel, iha parte klarak Fohor-Pireneus nian, buat ne'ebé konverte sidade ne'e ba ida hosi fatin di'ak liu sira atu pratika desportu sira invernu nian iha rai-España.

Munisipalidade nia parte hetan okupa hosi rai-ilas protejidu Mosteiru nian hosi San Juan de la Peña no Foho-Oroel nian.

Klima[edita]

Ema sira denomina Jaka nia klima nu'udar interiór nia kontinentál ho nuanse sira foho nian no mós ho temperatura médiu tinak grau celsius 11,4. Temperatura sira iha Jaka la'ós aas loos no sira bele to'o iha ºC -8 nia kraik iha invernu no sira nunka ultrapasa ºC 35 iha veraun. Presipitasaun to'o mm tinak 827,6 no nia iha importánsia boot liu iha invernu, iha primavera no iha outonu, enkuantu veraun mak sai estasaun maran liu hotu. Anin bele hato'o rajada maka'as loos iha invernu. Durante estasaun ne'e, iha nevaska importante hirak-ne'ebé bele inisia iha fulan-Outubru ka iha fulan-Novembru no ramata iha fulan-Marsu ka fulan-Abríl no mós bele hato'o merin signifikativu sira, cm 80 boot liu hotu iha tinan 1978.

Istória[edita]

Otas Lakin[edita]

Maski ninia hun latebes no dokumentasaun mukit, ema sira konsidera katak Jaka hetan harii, iha miléniu uluk molok Kristu, hosi jasetanu ka iasetanu, hirak-ne'ebé istoriadór gregu Estrabaun sita iha sékulu I hanesan ida hosi povu importante liu hotu iha Rai-dilan Ibériku. Tribu ne'e biban okupa reinu boot, ida-ne'ebé naknahe hosi Fohor-Pireneus to'o Ueska no Lérida no ida-ne'ebé ninia kapitál Jaka.

Povu iberu sira-nia presensa iha Jaka hetan konstata hosi resin serámika nian no lámina sira surik sira besi hosi sékulu II molok Kristu, hirak-ne'ebé ema sira hetan iha eskavasaun arkeolójika balu.

Mós iha ipóteze plauzivel kuran seluk ne'ebé kronista imperiál Florián de Ocampo postula iha sékulu XVI no ne'ebé hesuk katak Jaka hetan harii hosi kapitaun gregu Dioníziu Baku (ho naran-tutun Iaku nian) iha tinan 1325 molok Kristu. Iha tinan 195 molok Kristu, konsul romanu Marku Pórsiu Kataun hahú konkista sidade nian, ne'ebé ramata iha primavera tinan 194 molok Kristu, tanba armadilla ida-ne'ebé tropa romanu sira tau ba jasetanu sira. Armadilla ne'e konsiste iha serku Jaka nian hosi suesetanu sira -jasetanu sira-nia povu inimigu ne'ebé entaun bá hela iha Cinco Villas daudauk. Jasetanu sira husik sira-nia sidade atubele enfreta sira-nia inimigu sira no, wainhira sira iha rai luan, sira hetan ataka hosi lejiaun romanu hirak-ne'ebé subar an daudaun iha ai-laran. Depoizde destruisaun tropa jasetanu sira-nian, romanu sira konkista sidade, iha ne'ebé feto sira no labarik sira hela de'it.

Integra tiha ba Impériu Romanu, Jaka konstitui an iha fatin vijilánsia rota pirenaiku sira-nian no mós hama'e ekonomia buras, ne'ebé ninia rahun-kmanek tuir to'o sékuku III. Iha sékulu IV, ninia ekonomia monu ona tanba tateran kriminozu hirak-ne'ebé ataka karavana no komersiante hirak-ne'ebé hakat rota sira.

Monu tiha Impériu Romanu, godu sira haklurit Rai-dilan Ibériku no Jaka hanaran ona Apriz.

Otas Klarak[edita]

Depoizde árabe sira-nia invazaun, territóriu sarani sira iha Fohor-Pireneus hetan mantein tanba protetoradu karolínjiu ne'ebé Karlus Magnu estabelese iha territóriu ho naran Marka Ispánika nian. Ida hosi kondadu sira-ne'ebá mak sai núkleu Reinu Aragaun nian. To'o tinan 920, kondadu independente hosi franku sira hetan estabelese, Galindu II Aznarez repovoa fatin lakin sira iha foho-leet Mota-Aragaun nian ne'ebé kondadu hetan artikula hale'u no ne'ebé Jaka iha entre. Entaun Jaka mak sai fortaleza ne'ebé ema uitoan horik, knua ho atividade agropekuáriu de'it. Iha altura ne'e, nia pertense ba zona hakno'ak hosi Mosteiru Siresa nian no mós iha mosteiru ho igreja planta bazilikál nian, ne'ebé hetan reforma iha sékulu XI no hetan demolisaun iha tinan 1841.[1]

Iha sékulu XI nia inísiu, Jaka mak sai akampamentu militár fortifikadu iha ne'ebé ninia zona-hale'u, horik-fatin sira-nia númeru la to'o sai tiha, maibé nia manán tiha importánsia liu tanba ninia hela besik rota ba Somport (ida hosi to'o-belek liu hotu ba rai-Fransa hori Otas Lakin) no tanba situasaun estratéjiku iha Dalan Santiagu nian -ne'ebé, iha sékulu ne'e, manán kadavés importánsia liu- no iha rota ba Pamplona, ne'ebé hakat Bee-dalan Berdún nian.[2]

Ramiru I hosi Aragaun estabelese, iha Jaka, ninia tuur-fatin liuraik, posivelmente iha kota, dauk nia hela besik mosteiru Saun Pedru, tuur-fatin ambispu nian hosi Aragaun, ho naran ne'e to'o, iha tinan 1077, Sanxu Ramirez fó tiha foru rasik ba Jaka no harii ona Katedrál Jaka nian iha 1082. Uluk, entre mosteiru Saun Pedru nian no kota, knua hela mahorik-laek; maibé, hanesan José María Lacarra observa tiha, wainhira Jaka fila ba tuur-fatin liuraik no ambispu aragonés nia hela-fatin baibain, mahorik sira dedikadu ba administrasaun no komersiante sira to'o ona; nune'e mós Jaka fila ba buat ida aleinde knua ida dedikadu ba pekuária no ba kuda-rai.[3]

Biar nune'e, Sanxu Ramirez fó tiha impulsu definitivu ba hama'en Jaka iha tinan 1077, wainhira, tanba dispozisaun sira Foru mensionadu nian -pioneiru entre territóriu sarani sira, vila Jaka hafila ba sidade ida-ne'ebé Sanxu Ramirez koverte ba sé episkopál no mós estabelese nia nu'udar reinu nia kapitál entre 1077 no 1096. Mós Sanxu Ramirez konstrui kadunan liuraik foun iha distritu Santiagu nian no mós halibur tiha kafu'ak uluk tolu (fortaleza, mosteiru Saun Pedru nian no burgu) iha entidade populasionál ida de'it.[4]

Otas Kafoun[edita]

Peste sira no ahi-sunu sira hosi rohan Otas Klarak nian hamout Jaka iha krize hosi ne'ebé nia sai depoizde intervensaun Fernandu II, Katóliku atu forma governu lokál. Buat ne'et favorese tiha burgezia lokál no, ne'eduni, barak hosi sira-nia membru sira sai tiha artista sira-nia mesenas. Rezultadu mamosuk ne'e nian bele hetan hamatan espesialmente iha katedrál.

Hareen aéreu hosi Sidadela Jaka nian.

Prevee tiha invazaun fransés ipotétiku, liurai Filipe II hosi rai-Espanya ordena konstrui fortaleza oin-oin tuir fohor-Pireneus, hanesan Sidadela Jaka nian, no sidade ne'e sai ona metin nu'udar kota militár atu sori reinu peninsulár sira.

Iha tinan 1705, Jaka sai fó-laran ba liurai Don Filipe V.

  • Funu Susesaun nian

Sidade ne'e nia papél maksorik hetan konfirma natoon Funu Susesaun Espanyól nian, wainhira Jaka pozisiona an rabat Bourbon sira. Tan ne'e, Jaka hetan hakloot hosi laka sira hosi Karlus hosi Absburgu no mós hetan ajuda hosi markés hosi Salutcioa. Liurai Filipe V hosi rai-España agradese ba sidade Jaka nian ho títulu «muy noble, muy leal, y muy vencedora» («datok loos, fó-laran loos, no manandór loos») no mós tau tan ai-funan lis nian ba brazaun ne'ebé hatudu ona Krús hosi Sobrarbe no ulun haat, emblema hosi Batalla Alcoraz nian.

Jaka hala'o mós papél iha Funu Fohor-Pireneus nian, wainhira nia ida kasinar sira-nian revolusionáriu fransés sira-nian tanba ninia tatuur estratéjiku.

Otas Kontemporáneu[edita]

  • Funu Hakno'an-laek nian

Durante Funu Hakno'an-laek Españól nian, Jaka see an ba fransés sira iha 21 fulan-Marsu tinan 1809, tanba dezersaun ne'ebé Frade José de la Consolación haloko subasubar. Jenerál Francisco Xavier Mina rekupera sidade ne'e iha fulan-Fevereiru tinan 1814.

  • Funu Karlista sira

Durante Funu Karlista sira, soldadu hirak guarnisaun nian hetan duu iha tinan 1839 tanba arma sira-nia fa'an ba revolusionáriu sira.

  • Repúblika Española

Iha fulan-Dezembru tinan 1930, militár Fermín Galán Rodríguez, hamutuk ho kapitaun Ángel García Hernández no sira seluk, protagoniza Lalebak Jaka nian, pronunsiamentu militár ida-ne'ebé pretende instaura Repúblika ida iha rai-España. Golpe suri tiha no lider rua hetan tiru mate iha loron 12 fulan-Dezembru.

Fatin turístiku sira[edita]

  • Katedrál Saun Pedru nian hosi Jaka, ho estilu romániku. Nia mak sai ida hosi atrativu turístiku mahuluk sira. Nia katedrál romániku dahuluk hosi rai-España, marku entre matamik sira hosi Dalan Santiagu nian. Tantu ninia arkitetura no eskultura komu pintura hosi Muzeu Diosezanu Jaka nian mak sai tanesan-belek ho obra diàk liu hotu hosi arte romániku europeu.
  • Sidadela Jaka nian, rai-España úniku ne'ebé konserva ninia planta orijinál.
  • Muzeu Miniatura Militár sira-nian, tuur iha ida hosi Sidadela nia kuartel sira-nian.
  • Fortaleza Rapitán nian, tuur iha subaun nia leten iha sidade nia laletek norte.
  • Kámara munisipál, hariin naklalir sékulu XVI nian.
  • Eremitériu Saun Kristobal nian.
  • Mosteiru Beneditina sira-nian, transferidu hosi mosteiru Santa María en Santa Cruz de la Serós, ne'ebé prima tanba eskultura Sarkófagu Doña Sanxa nian.
  • Torre Relójiu nian.
  • Dalan Pedreira sira-nian.
  • Parke Tuan Jaka nian.
  • Uma-kreda Santiagu nian.

IHA LIMITE KOTAK NIA LI'UR

  • Mosteiru San Juan de la Peña, hariin romániku estraordináriu iha ne'ebé natureza no arte kahur.
  • Espasu Naturál Protejidu hosi San Juan de la Peña no foho-Oroel.
  • Uma-kreda Santa María de Iguacel.
  • Uma-kreda romániku sira-nia lubun hosi distritu hakno'ak sira hosi Jaka.

Populasaun[edita]

Banati-tuir dadu sira hosi Institutu Nasionál Estatístika nian Españól (ho lia-hadabak INE), iha tinan 2007, Jaka iha totál mahorik 12.759, hosi ne'ebé mane 6.400 no feto 6.359. Haktuir revizaun Padraun Munisipál nian Mahorik sira-nian iha loron 1 fulan-Janeiru tinan 2020, Jaka iha populasaun 13.374 mahorik iha tinan hanesan de'it.

Atividade desportivu sira no lazér[edita]

Iha Jaka nia sorisorin ema sira bele kondús atividade oin-oin iha ár-livre. Rejiaun ne'e hasa'e númeru boot rota sira-nian ba pasiar sira, entre ne'ebé sa'e foho Peña Oroel, símbolu hosi sidade Jaka. Hafoin ida-ne'e tiha, Jaka maka ida hosi sidade sira hakat ne'ebé Dalan sira Santiagu nian hakat.

Nakfati tiha iha fohor-Pirenéus, iha ninia arredores, ema sira mós bele pratika atividade sira eskalada nian no montañismo nian. Sidade ne'e hetan handii atu pratika invernu nia desportu sira no ema sira iha babelek atu eskia iha estasaun sira Astún nian, ne'ebé pertense ba munisípiu Jaka nian no Candanchú nian.

Sidade ne'e mós iha pista tolu jelu nian, hosi ne'ebé rua iha dimensaun olímpiku sira.

Loron-boot sira[edita]

Festivál Folklóriku fohor-Pirenéus nian[edita]

Festivál Folklóriku fohor-Pirenéus nian hetan selebra tinan rua ida-idak, ne'ebé hetan alterna ho selbrasaun hanesan iha sidade fransés Oloron-Sainte-Marie.

Loron-Sesta Dahuluk Fulan-Maiu nian[edita]

Entre loron-boot tradisionál seluseluk, anualmente ema sira selebra Loron-boot Loron-Sesta Dahuluk nian Fulan-Maiu nian, ne'ebé komemora batalla lendáriu klees nian Llano de la Victoria (ne'ebé tradisaun data iha tinan 760 maizumenus),[5], iha ne'ebé, konforme ita hanoin, Konde Asnár hadook atake ida tropa-laken musulmanu ida nian ne'ebé pretende rekonkista kota ne'e.

Sidade irmán sira[edita]

Jaka mak sai sidade irmán kota valensianu nian Elxe (ho lia-españól Elche no ho lia-valensianu Elx), no Jaka mantein kooperasaun nia relasaun importante ho kota ne'e. Entretantu, sidade fransés Oloron-Sainte-Marie, ne'ebé hela iha sorin seluk hosi fohor-Pirenéus, mak sai kota Jaka relasiona an liu tuir ninia istória ho ne'e.

Sidadaun naran-boot sira[edita]

  • Nacho Biota, jogadór basketeból nian.
  • Diego Ruiz Asín, eskiadór.
  • Julián Borderas Pallaruelo, polítiku.
  • Carlos Castán Usieto, futebolista.
  • Carlos Pauner, alpinista.
  • Rafael Andolz Canela, hakerek-na'in.

Referénsia sira[edita]

  1. D. Buesa Conde (dir.), Las catedrales de Aragón, Saragosa, Caja de Ahorros de Zaragoza, Aragón y Rioja, 1987. Apud. A. García Omedes, «Ruinas de San Pedro el Viejo —Jaca—», iha romanicoaragones. com.
  2. Ana Isabel Lapeña Paúl, Sancho Ramírez, rey de Aragón (¿1064?–1094) y rey de Navarra (1076–1094), Gijón, Trea, 2004, paj. 124-125. ISBN 84-9704-123-2.
  3. Lapeña Paúl, op. cit., páj. 126.
  4. Lapeña Paúl, op. cit., páj. 126-146.
  5. «Página Web Oficial del Ente Público Consorcio Castillo de San Pedro (La Ciudadela de Jaca)» (ho lia-españól). Konsultadu iha 10 fulan-Janeiru tinan 2013. Arkivadu hosi orijinál iha 17 fulan-juñu tinan 2012.