Loron-mate

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre

Eklipse solár[edita]

Ekipse solar totál akontese bainhira fulan kompletamente taka disku loron-matan nian. Hanesan haree iha 2023 solar eclipse.

Ekplise Solár katak loron-mate/loron nakukun akontese bainhira Fulan hakur entre Loron-matan ho planeta Rai (terra) nia leet.Tanba ne'e halo nakukun parsial ka totál bainhira haree hosi parte ki'ik ida iha Rai. Aliñamentu ne’e akontese aprosimadamente kada fulan neen (6) durante tempu esklipse iha faze foun fulan nian, bainhira orbitál fulan nian besik liu ba planeta orbitál rai nian.

Iha eklipse totál, disku husi loro-matan ne'e taka totál husi disku fulan nian. Iha Eklipse parsiál no anulár sira, parte balu de'it husi loro-matan mak nakukun. La hanesan ho eklipse lunar nian, ne'ebé bele haree husi fatin naran de'it iha rai iha tempu kalan, eklipse solár so bele haree de'it husi área ki'ik ida iha Rai. Nunee, maski eklipse solár totál akontense iha fatin ruma kada fulan 18, maibé sira bele mosu iha fatin ruma dala ida de'it kada tinan 360 to'o 410.

Se fulan ne'e iha orbitál mak perfeitamente hanesan ho planeta orbitál Rai nian, eklipse solár totál sei dala ida akontese kada fulan iha faze foun fulan nian. tanba fulan nia orbitu inklinadu maizumentus 5 grau ho Rai nia orbitu, nia lalatak dalaruma la kona rai. Tanba ne'e mak eklipse solar no lunar akontese de'it iha epoka eklipse nian, no rezulta pelumenus akontese dala rua ka bele to'o dala lima iha tinan ida, maibe sei la liu eklipse rua ne'ebé bele sai totál.Total eklipse sira ladún akontese tanba sira presiza alinamentu ne'ebé loloos liu entre sentru sira husi loro-matan no fulan, no tanba fulan ne'ebé mosu iha lalehan dalaruma ki'ik liu atu taka hotu loro-matan nia disku.

Eklipse solár iha Timor-Leste 2023[edita]

Uza oklu espesiál atu proteje ita-nia matan!

Loron rua-nolu fulan Abril tinan 2023, illa Timor-Leste sei esperiensia fenómena atronómiku ne’ebé hanaran eklipse solár. signifika katak loron sei nakukun iha menutu ida ho balun nia laran hafoin naroman fila fali ka mai ho karakteristika tipu ibrídu (solar eclipse hybrid). Fenomena ne’e la’ós de’it akontese iha Timor-Leste maibé sei mosu mós iha nasaun Papua New Guinea inklui parte Oeste Austrália nian.

Eklipse katak fenomena astronómiku ida ne’ebé akontese bainhira isin seleste (corpo celeste) ida nia lalatak interfere ka taka isin seleste seluk.

Iha loron rua-nolu fulan Abril sei mosu tipu eklipse solar ibrídu, ida ne’e mosu bainhira fulan pasa entre loron matan no planeta rai (terra) nia klaran. Signifika katak loron-matan, fulan no planeta rai (terra) iha liña ka diresaun ida.

Loron-matan sei la fó naroman ba planeta rai (terra) iha tempu loron tanba fulan sei blokeia ka taka loron-matan nia naroman, konsekuentemente loron-matan sei haksumik-an hosi planeta rai durante menutu ida no balun.

Tipu sira[edita]

Eklipse solár iha tipu ha’at (4) mak hanesan, parsiál, anular, totál no ibrídu:

Faze sira eklipse solar nian, hahu hosi Parsial to'o anular.
  • Eklipse parsiál katak fulan sei blokeia/taka parte balun loron-matan nian.
  • Eklipse anulár katak disku fulan nian blokeia de’it loron-matan nia disku klaran (central disk).
  • Eklipse total katak, fulan blokeia/taka totál loron matan nia naroman ne’ebé akontese loron nakukun.
  • Eklipse ibrídu katak katakteristika eklipse rua, parsiál no totál sei akontese konsekutivamente, singifika eklipse rua ne’e sei kruza malu, komesa hosi parsiál ba totál ikus fila fali ba parsiál.

Eklipse solár ne’ebé sei akontese iha Timor ho tipu ibrídu no nia durasaun sei lori oras tolu (3) minutu rua-nolu. Maibé la signifika loron-matan sei nakukun to’o oras tolu maibé sei nakukun minutu ida (1) ho balun.

Iha Illa Timor-leste,  akontese iha munisípiu balun de’it mak sei esperensia nakukun disku tomak durante menutu ida ho balun, maibé munisípiu sira seluk sei hetan la to’o pursentu atus ida.

Nota informativu[edita]

  • Labele pániku tanba loron-matan la’ós mate derepende de’it maibé ne-neik to’o mate totál hafoin ne-neik naroman normál fila-fali. Nakukun totál sei ho durasaun ne’ebé badak, menutu ida ho balun (sei nakukun entre tuku 13:20-13:21 OTL)
  • Durante prosesu akontese eklipse solár, rekomenda atu la bele hateke ba loron matan ho durasaun kleur tanba bele fó impaktu negativu ba ita nia matan se bele uza oklu filtru/ oklu protetór ne’ebé adekuadu. Ezemplu: oklu ne’ebé normalmente uza iha bengkel sira.

Orariu ba loron mate/nakukun (solar eclipse)[edita]

Vizivél iha Munisípiu Duransaun Oras akontese (OTL) no estajiu eventu Persentajen frekuensia disku solár (%)[1]
Komesa parsiál/totál Maximu Finál parsiál/totál
Ainaru Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:42:26 Tuku 13:17:25 Tuku 14:52:45 98.03
Aileu Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:43:18 Tuku 13:18:22 Tuku 14:53:38 98.48
Baukau Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:45:17 Tuku 13:20:40 Tuku 14:55:46 99.85
Baukau (Laga, Kelikai) Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:45:33 Tuku 13:21:02 Tuku 14:56:06 100
Eklipse totál 41 segundus Tuku 13:02

0:41

Tuku 13:21:02 Tuku 13:21:22
Bobonaru Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:42:01 Tuku 13:16:53 Tuku 14:52:15 98.05
Kovalima Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:41:09 Tuku 13:15:56 Tuku 14:51:21 98.92
Dili Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:43:27 Tuku 13:18:30 Tuku 14:53:47 97.98
Ermera Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:42:34 Tuku 13:17:31 Tuku 14:52:51 98.19
Manatutu Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:43:50 Tuku 13:19:00 Tuku 14:54:14 99.32
Manufahi Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:42:58 Tuku 13:18:02 Tuku 14:53:19 99.57
Vikeke (Barike no restante) Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:42:49 Tuku 13:19:02 Tuku 14:54:15 99.89
Vikeke (Watulari) Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:44:36 Tuku 13:19:56 Tuku 14:55:05 100
Eklipse totál – menutu 1 ho 14 segundus Tuku 13:19:19 Tuku 13:20:33 Tuku 13:21:56
RAEOA Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:39:39 Tuku 13:14:05 Tuku 14:49:35 96.53
Lautein tomak Eklipse parsiál oras 3 ho balun Tuku 11:46:20 Tuku 13:21:53 Tuku 14:56:53 100
Eklipse totál- menutu 1 ho 13’’ segundus Tuku 13:21:17 Tuku 13:21:53 Tuku 13:22:30

Referensia[edita]

  1. Direção Nacional Metereologia e Geofisica: Eklipse Solar Total