Nomenklatura katetek inorgániku sira-nian hosi IUPAC

Iha nomenklatura kímika, Nomenklatura IUPAC katetek inorgániku sira-nian mak sai nomenklatura IUPAC atu hanaran komponente kímiku inorgániku sira, konforme Uniaun Internasionál Kímika Moos no Aplikadu nian (ho lia-inglés International Union of Pure and Applied Chemistry, ho akrónimu IUPAC). Nomenklatura ne'e hetan hatadu iha livru Nomenclature of Inorganic Chemistry -ida-ne'ebé mós hetan bolu "Livru Mean" ho informál- Ho ideál, katetek inorgániku ida-idak tenke iha naran ida-ne'ebé fórmula kímika konfunde-labelek ida bele hetan determina hosi. Nomenklatura katetek orgániku sira-nian hosi IUPAC eziste mós.

Katetek bináriu sira

Katetek sira ho oksijéniu: óksidu sira, peróksidu sira no seluseluk

Óksidu sira mak sai katetek orgániku hirak-ne'ebé hetan forma hosi átomu sira elementu oin-seluk rua no ida hosi sira mak sai oksijéniu sempre. Iha katetek hirak-ne'e, oksijéniu soi noks ka númeru oksidasaun nian hanesan de'it ho 2- no mós bele halibur tantu murak sira komu ametál sira.

Konforme tipu elementu ida-ne'ebé oksijéniu hetan tutan bá, tantu katetek formadu komu nomenklatura uzadu haseluk.

• Oksidu formadu sira hosi ligasaun sira entre murak sira no oksijéniu ka katetek ióniku sira

Katetek hirak-ne'e tuir ukun-fuan ne'e, estabelesidu hosi Uniaun Internasionál Kímika Moos no Aplikadu nian (ho lia-inglés International Union of Pure and Applied Chemistry, ho akrónimu IUPAC):

óksidu + naran murak nian + (nian) ka naran murak nian + (nia) óksidu.

Markadór nian no nia entre tadak-haluhan katak hili-belek no, ne'eduni, ema sira bele hakmulik markadór hirak-ne'e. Nune'e tanba, se elementu iha oksidasaun nia númeru fixu, la iha óksidu belek seluk ba nia. Babilak, iha relasaun ho sira-nia formulasaun; uluk, murak nia símbolu X hetan tau; tuirtán, ema sira tau oksijéniu nia símbolu O; ikusliu, murak no oksijéniu troka malu oksidasaun nia númeru hirak-ne'ebé hetan hakerek iha kraik iha kuana. Se oksidasaun nia númeru sira mak sai lakliik, sira hetan simplifika, iha liafuan seluseluk, hetan fahe ho rua. Ne'esá, se murak nia oksidasaun nia númeru mak sai kliik, fórmula hela nune'e:

X₂O_{murak nia noks}

Maibé, se murak nia oksidasaun nia númeru mak sai lakliik, oksidasaun nia númeru sira tenke hetan simplifika, no fórmula hela nune'e:

XO_{murak nia noks divididu ho rua}

Mai ita haree formulasaun nia no nomenklatura nia ezemplu balu iha tabela mahokos:

Nomenklatura	Símbolu no númeru oksidasaun nian +	Símbolu no númeru oksidasaun nian -	Fórmula
Óksidu sódiu (nian) ka sódiu (nia) óksidu	Na2+	O2-	Na2O
Óksidu kálsiu (nian) ka kálsiu (nia) óksidu	Ca2+	O2-	CaO
Óksidu osan-mutin (nian) ka osan-mutin (nia) óksidu	Ag1+	O2-	Ag2O
Óksidu zinku (nian) ka zinku (nia) óksidu	Zn2+	O2-	ZnO

Iha kazu murak hirak-ne'ebé soi liu fali valénsia ida, hanesan kazu besi nian (Fe), ema sira bele uza tipu tolu nomenklatura nian: ulukna'in hakat sufiksu nia mudansa ba abut latinu -se óksidu ho murak valénsia ki'ik liu hotu, sufiksu "ozu", maibé se óksidu ho valénsia boot liu hotu, sufiksu "iku"; forma daruak hakat uzu algarizmu romanu hirak-ne'ebé indika valór noks nian murak nian; no forma datoluk no uzadu menus mak sai nomenklatura prefiksu hirak-ne'ebé indika hahirak átomu sira-nian hosi elementu sira. Prefiksu sira-ne'e hetan hatudu iha tabela mahokos:

Prefiksu	Númeru átomu sira-nian
Mono-	1
Di-	2
Tri-	3
Tetra-	4
Penta-	5
Eksa-	6
Epta-	7
Okto-	8
Nona-	9
Deka-	10

Prefiksu "mono-" atu indika hahirak elementu nian ametál nian la'ós madenik no mós hetan uza baibain. Iha sorin seluk, prefiksu "mono-" "penta-", "eksa-", "epta-", "okto-", "nona-" no "deka-" lakon vogál dahikus wainhira elementu nia naran hahú ho vogál.

Iha tabela mahokos, ami hatudu ezemplu balu ba nomenklatura hirak-ne'e:

Nomenklatura ho sufiksu	Nomenklatura ho algarizmu romanu sira	Nomenklatura ho prefiksu sira	Símbolu no númeru oksidasaun nian +	Símbolu no númeru oksidasaun nian -	Fórmula
Óksidu ferrozu	Óksidu besi (II) (nian) ka besi (II) (nia) óksidu	Monóksidu besi (nian) ka besi (nia) monóksidu	Fe2+	O2-	FeO
Óksidu férriku	Óksidu besi (III) (nian) ka besi (III) (nia) óksidu	Trióksidu dibesi (nian) ka dibesi (nia) trióksidu	Fe3+	O2-	Fe2O3

• Oksidu formadu sira hosi ligasaun sira entre murak sira no oksijéniu hirak-ne'ebé forma katetek molekulár ka dai kovalente nian

Nomenklatura nia regra ba óksidu hirak-ne'e mak sai nane'e:

Prefiksu ne'ebé indika oksijéniu nia hahirak + óksidu + prefiksu ne'ebé indika hahirak átomu sira-nian hosi elementu seluk + naran katiaun + (nian) ka prefiksu ne'ebé indika hahirak átomu sira-nian hosi elementu seluk + naran katiaun + (nia) + prefiksu ne'ebé indika oksijéniu nia hahirak + óksidu.

Markadór nian no nia entre tadak-haluhan katak hili-belek no, ne'eduni, ema sira bele hakmulik markadór hirak-ne'e. Iha relasaun ho prefiksu sira, sira hetan hatudu iha tabela mahokos:

Prefiksu	Númeru átomu sira-nian
Mono-	1
Di-	2
Tri-	3
Tetra-	4
Penta-	5
Eksa-	6
Epta-	7
Okto-	8
Nona-	9
Deka-	10

Prefiksu "mono-" atu indika hahirak elementu nian ametál nian la'ós madenik no mós hetan uza baibain. Iha sorin seluk, prefiksu "mono-", "penta-", "eksa-", "epta-", "okto-", "nona-" no "deka-" lakon vogál dahikus wainhira elementu nia naran hahú ho vogál. Mós prefiksu sira-nian regra ne'e bele hetan aplika iha kazu átomu seluseluk hirak-ne'ebé soi liu fali valénsia ida. Oras ne'e, mai ita haree formulasaun nia no nomenklatura ne'e nia ezemplu balu iha tabela mahokos:

Nomenklatura ho prefiksu sira	Símbolu no númeru oksidasaun nian +	Símbolu no númeru oksidasaun nian -	Fórmula
Monóksidu karbonu (nian) ka karbonu (nia) monóksidu	C2+	O2-	CO
Dióksidu karbonu (nian) ka karbonu (nia) dióksidu	C4+	O2-	CO2
Monóksidu nitrojéniu (nian) ka nitrojéniu (nia) monóksidu	N2+	O2-	NO
Dióksidu nitrojéniu (nian) ka nitrojéniu (nia) dióksidu	N4+	O2-	NO2
Monóksidu dinitrojéniu (nian) ka dinitrojéniu (nia) monóksidu	N1+	O2-	N2O
Pentóksidu dinitrojéniu (nian) ka dinitrojéniu (nia) pentóksidu	N5+	O2-	N2O5
Dióksidu silísiu (nian) ka silísiu (nia) dióksidu	Si4+	O2-	SiO2
Eptóksidu dikloru (nian) ka dikloru (nia) eptóksidu	Cl7+	O2-	Cl2O7
Pentóksidu difósforu (nian) ka difósforu (nia) pentóksidu	N5+	O2-	P2O5
Trióksidu baliran (nian) ka baliran (nia) trióksidu	S6+	O2-	SO3