Lia-tetun

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre
(Redirecionado de Tetun)
lia-tetun
Ko'alia iha: Timór Lorosa'e, Indonézia
Totál makdalek: 800.000
Estatutu Ofisiál
Lian ofisiál: Timór Lorosa'e
Regula husi: Institutu Nasionál Linguístika
Kódigu Dalen
ISO 639-1: -
ISO 639-2: (T): tet

Tetun (iha portugés: tétum; iha inglés: Tetum) ne'e lian nasionál no ko-ofisiál Timór Lorosa'e nian. Lian ida-ne'e nia hun mai husi austronézia no hatama mos liafuan barak husi lian portugés no lian malaio.

Tetun[edita]

  • Tetun-Dili (Tetun-Prasa)
  • Tetun-Terik
  • Tetun-Belu
  • Nana'ek

Tetun foufoun loos mak tetun-terik, Timór oan sira ko'alia tiha ona lian ne'e uluk kedas ona antes portugés sira to'o. Tan iha tempu ne'ebá haree katak presiza duni lian ida ne'ebé hotu-hotu hatene atu bele fila-liman, ka fa'an-sasán.

Portugués/Malaio[edita]

Tetun no portugés

Portugés sira to'o mai (iha) Timór, kahur tan liafuan portugés balun ho mós malaio balun, tan ne'e tetun fila an tiha sai nu'udar tetun-prasa ka tetun-dili (tanba ko'alia liu iha Dili).

Sékulu XIX[edita]

Husi kedas sékulu XIX, jezuita sira iha Soibada tradús tiha parte balu husi Bíblia ba tetun. Iha tinan 1913, governador kolónia nian koko hatama tetun ba hanorin iha Timór, so iha de'it tinan 1981 maka igreja foti lian ne'e ba uza iha liturjia, maibé iha tinan 1960 igreja foti ona lian ne'e hodi halo katesismu lian tetun.

Lian ofisiál[edita]

Mais lia-portugés maka sai nafatin lian ofisiál iha Timór Portugés, tetun hanesan de'it lian ida ne'ebé Timór oan hotu bele ko'alia no hatama mos liafuan barak husi portugés. Kuandu, Indonézia invade no okupa Timór Lorosa'e iha 1975, Timór sai tiha provínsia 27 ba Indonézia no la hatan ko'alia tan ona portugés. Mais igreja katólika, foti tiha tetun hanesan lian liturjia nian no la hili tok bahasa indonesia ida. Tan ne'e lian tetun sai tiha hanesan pilar ida ba identidade nasionál ho kulturál Timór nian.

Agora[edita]

Agora ne'e daudaun, tetun maka lian ida ne'ebé ema ko'alia barak liu iha Timór Lorosa'e. Tetun-prasa ka tetun-dili hatama mos liafuan barak husi rai seluk mas ohin loron, lian ida-ne'e mak ema uza liu tanba kuaze ema Timór oan barak ko'alia lian ne'e. Tetun ida-ne'e duni mak sai mós hanesan lian ofisiál Timór nian.

Iha mós linguista barak ne’ebé hakerek livru oioin kona-ba tetun, no husi sira iha na’in-rua ne’ebé importante liu: Geoffrey Hull ho Benjamim Corte-Real.

Alfabeto[edita]

Letras majúsculas
A Á B D E É F G H I Í J K L M N Ñ O Ó P R S T U Ú V X Z
Letras minúsculas
a á b d e é f g h i í j k l m n ñ o ó p r s t u ú v x z

Disse a absorção estrangeira[edita]

ção - saun
_e - _e
_o - _o
_ia - _ia
dade - dade
ismo - ismo

Ligasaun ba li'ur[edita]


Lian timór
Lian ofisiál: lian portugés no lia-tetun
Lian nasionál: lian atauru, baikenu, bakais (welaun), bunak (mgai, gai, marae), kawaimina, fataluku (fatalukunu), galolen, habun, idalaka, makuva (makuwa, lovaia), makalero, makasae, manbae (mambae, mambai), kemak (ema) no tokodede
Lian serbisu nian: lian indonéziu no inglés