Lian timór

Husi Wikipédia, ensiklopédia livre
Lian timór

Tuir Konstituisaun País nian, tetun "lian nasionál" Timór-Leste, nia hun mai husi malaio-polinézia no influénsia maka'as husi lian portugés, ne'ebé halisuk estatutu "lian ofisiál". Iha tan lian sanulu resin lima iha Timór Lorosa'e: lian atauru, baikenu, bakais (welaun), bunak (mgai, gai, marae), kawaimina, fataluku (fatalukunu), galolen, habun, idalaka, makuva (makuwa, lovaia), makalero, makasae, manbae (mambae, mambai), kemak (ema) no tokodede.

Ba lian indonézia no ba inglés fo de'it nia estatu hanesan "lian serbisu nian, ne'ebé uza iha administrasaun públiku hamutuk ho lian ofisiál sira, bainhira presiza", tuir artigu 159.º Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timór-Leste.

Tamba fluksus migratórius populasaun xina nian iha mós komunidade ki'ik mak ko'alia mandarin, kantonés no hakka.

Grupus étnikus[edita]

Povu papua mak hela uluk liu iha illa Timor, iha tinan 7000 a.C., no povus austronézikus, besibesik tinan 2000 a.C., maibé uluk liu, povu sira seluk tama husi Ázia no Austrália nia leet no mós husi arkipélagu sira iha Pasífiku. Diversidade geográfika ilha nian, funu rai laran entre povus, integrasaun sub-grupus ba grupus étniko-linguístikus seluseluk, hamosu diversidade kulturál no linguístika iha territóriu, ne'ebé ohin loron, susar tebetebes bele identifika no haketak ba territóriu, grupus étnikus ketaketak. Grupu ida de'it, ohin loron, bele ko'alia to’o lian seluseluk, nune'e mós lian ida hanesan bele sai forma de expresaun ba grupus étnikus balun. Karik ita atende de'it bá karakterístikas linguístikas povus nian, saun rekoñesíveis besik grupus prinsipais 20 iha Timór Lorosa'e no dialetus ho númeru reduzidu liu.

Lian² timorense barak liu mak tama ba família austronézia, ka malaio-polinézia, foi difundida karik tamba okupasaun proto-malaia husi Insulíndia no ilhas husi Pasífiku. Lian² sira seluk hanesan bunak, fataluku no makasae iha nia abut parese husi lian² papua.

Algumas das línguas faladas em Timor-Leste

Nesesidade atu komunika entre povus, liu-liu ho fim atu troka sasan komérsiu nian, fó origem, iha tempu naruk, ba eleisaun lian² frankas. Husi dalan ida né mak hatene konabá tetun nia habelar an, lian hun Belus sira nian, divulgada tamba nia konkista iha sorin loro sa'e ilha Timor.

Naturalmente, evolusaun linguistika no okupasoens sel-seluk iha territóriu provoka lian² balun nia lakon, tamba hetan absorsaun husi lian bot sira seluk nia expresaun ka haki’ik tiha ba minorias sirkunskritas. Husi sékulu XX nia klaran to’o ohin loron, lian² timor nian sei mantein nafatin persentajem ema nebé koalia hanesan ka hatudu tendénsia ida atu haki’ik, hanesan kasu tokodede no kemak. Tetun deit mak hatudu tendénsia atu sae, hatene katak, inkusive populasaun atual 23% deit mak konsidera hanesan lian ba dala uluk, populasaun liu 80% mak uza nia hanesan nia lian ba-mai nian.

Fahe lian husi territóriu[edita]

Iha termus territoriais, hasai tiha tetun, nebé namkari iha área luan maibé deskontínua, lian² Timór-Leste nian iha expresaun ida makás iha ilha nia laran. Iha Oe-Kussi Ambenu komunikasaun prinsipal liu mak baikenu, lian hun atoni sira nian, povu Timór indonéziu nian, bele haré nia kontinuidade linguístika tambá enklave nia haketak an. Maski nuné persentagem signifikativa populasaun mak koalia tetun.

Junto à fronteira com a Indonésia, a situação é de heterogeneidade. No sul, em Kovalima, predomina o tétum, e no interior, em Bobonaro, o kemak e o bunak misturam-se.

Diversidade linguístika ida né, homogeneidade linguístika husi Likisá, Dili no husi zona interior iha foho halo nakfera. Iha Likisá, populasaun tomak koalia tokodede no iha Dili lian franka manan, hanesan meiu komunikasaun. Iha foho, manbae mak afirma an hanesan lian prinsipál, hodi habelar an to’o kosta sul territóriu nian, liu kona munisípius Ainaru no Manufahi. To’o ohin loron, lian inan manbae sei koalia iha territóriu tomak, representa grupus étnikus sel-seluk.

Iha munisípiu Manatuto, koalia idioma hat iha nebá namkari iha áreas demarkadas: iha norte koalia galolen, iha klaran koalia habun no iha sul koalia tetun. Maski persentualmente, galolen laós husi dialetus prinsipais país nian, nia iha importánsia balun ba Timór-Leste, tamba Igreja adota tiha ona iha munisípiu nebá, tamba né, hametin tiha ona iha gramátikas no disionárius.

Iha munisípius Baukau no Vikeke, makasae sei manán nafatin hanesan forma espresaun, maski la korresponde ba grupu étniku ida de'it, komunika ba malu mós ho tetun iha munisípius ne'ebé liu bá loron monu.

Naran "Ponta Leste" ("Lorosa'e Rohan") fataluku mak domina hotu, maibé iha nia kosta súl no nia fronteira ho Vikeke, iha mós lian seluseluk no nia expresaun ki’ik.

Tetun: lian franka[edita]

Oras ne'e daudaun, tetun maka lian ne'ebé ema ko'alia barakliu iha Timor-Leste, tanba kleur tiha ona sai língua franca ba grupu sira hotu. Realidade ne'e nu'udar rezultadu husi Istória Timor-Leste nian hori uluk. Tetun ne'e lian ida be hola parte iha família linguístika austronézika. Família linguístiku ne'e nia abut, tinan rihun hira liubá, iha Formoza no mós Xina kontinentál súl karik, maibé depois halekar ba área luan husi Formoza to'o Zelándia Foun no husi Madagáskar to'o nusa sira iha Oseanu Pasífiku nia klaran.

O primeiro tétum, o tétum-térique, já se havia estabelecido como língua franca antes da chegada dos portugueses, aparentemente em consequência da conquista da parte oriental da ilha pelo império dos Belos e da necessidade de um instrumento de comunicação comum para as trocas comerciais. Com a chegada dos portugueses à ilha, o tétum apodera-se de vocábulos portugueses e malaios e integra-os no seu léxico, tornando-se uma língua crioula e simplificada – nasce o tétum-praça.

Muito embora, em finais do século XIX, os jesuítas de Soibada tenham já traduzido para tétum parte da Bíblia e, em 1913, o governador da colónia tenha tentado introduzir o tétum no sistema educativo timorense, é apenas em 1981 que a Igreja adopta esta língua na liturgia.

Apesar do tétum-praça possuir variações regionais e sociais, hoje o seu uso é alargado porque é compreendido por quase toda a população timorense. É este tétum-praça que foi adoptado como "língua oficial" com a designação de Tétum Oficial.

Portugés versus indonéziu[edita]

Durante o domínio português, quer na administração, quer no sistema de ensino, era usada exclusivamente a língua portuguesa, embora coexistindo, no dia-a-dia, com o tétum e com outras línguas. O português influenciou profundamente o tétum, especialmente o dialecto falado em Díli, conhecido como tétum-praça, que constitui actualmente a versão oficial da língua e a que se ensina nas escolas.

Com a anexação do território pela Indonésia, o uso do português foi proibido, impondo-se o bahasa da Indonésia, língua até então desconhecida no território. Durante 24 anos, toda uma geração de timorenses cresceu e foi educada nesta língua. O português sobreviveu, no entanto, como língua de resistência, usada pela Fretilin e pelas outras organizações da resistência nas suas comunicações internas e no contacto com o exterior. Este uso do português, muito mais do que do tétum, conferiu-lhe uma enorme carga simbólica.

Com o termo da ocupação e a independência de Timor-Leste em 20 de Maio de 2002, as novas autoridades do país fizeram questão de recuperar o idioma da antiga potência administrante. A Constituição reconhece ao português o estatuto de "língua oficial" ao lado do tétum.

Para os timorenses mais idosos, o bahasa é negativamente conotado com o regime repressivo de Suharto mas, por outro lado, muitos jovens têm-se mostrado adversos à reintrodução do português, visto como "língua colonial", um pouco como os indonésios vêem o holandês. No entanto, enquanto a língua e a cultura holandesas tiveram reduzida influência na Indonésia, as culturas portuguesa e timorense interligaram-se ao longo dos séculos, nomeadamente através de casamentos mistos, criando-se uma afectividade em relação ao português em Timor-Leste que nunca existiu com o holandês na Indonésia. Um bom exemplo da aceitação popular do português é o facto de 70% dos apelidos e 98% dos nomes próprios dos timorenses serem, ainda hoje, portugueses.

Os dirigentes timorenses têm clara noção que foi graças à colonização dos portugueses que Timor-Leste (com o enclave de Oecussi-Ambeno e a ilha de Ataúro) criou uma identidade própria e se diferenciou da outra metade da ilha e das restantes milhares de ilhas que compõem o arquipélago indonésio.

Contando com a colaboração activa de Portugal e do Brasil, o português tem vindo progressivamente a recuperar terreno, sendo que actualmente cerca de 25% dos timorenses falam português.


Lian timór
Lian ofisiál: lian portugés no lia-tetun
Lian nasionál: lian atauru, baikenu, bakais (welaun), bunak (mgai, gai, marae), kawaimina, fataluku (fatalukunu), galolen, habun, idalaka, makuva (makuwa, lovaia), makalero, makasae, manbae (mambae, mambai), kemak (ema) no tokodede
Lian serbisu nian: lian indonéziu no inglés

Ligasaun ba li'ur[edita]