Utilizasaun Internet iha Timor-Leste
Timor-Leste hanesan nasaun ne'ebé jovem, ne'ebé ho idade tinan 15, maibe konsege tama ona iha erra globalizasaun mundial nian.Timor Leste nasaun ne'ebe mak ki'ik no kloot maibe povu Timor Leste nia konhesementu no abilidade ba area teknolojia avansa liu ona,eskola sira iha Timor Leste mos hanorin ona materia espesifiku kona ba teknolojia nian, espesialidade ba sistema komputasaun nian hodi nune'e bele prepara Timor oan sira sai futuru [Engehnaria software] nian hodi nune'e bele dezenvolve area teknolojia iha Timor-Leste. Koalia konaba teknolojia ne'e dinamiku tebes no mudansa ne'ebe avansa beibeik ba progressu. Atu tama ba ida ne'ebe espesifiku liu ne'ebe ita hasoru no uja lor-loron mak internet ne'ebe kompostu husi google,facebook,whatshApp E-mail no seluk tan,redes internet iha Timor Leste fornese hosi kompanhia Lokal sira ne'ebe hanesan Timor telecom no telemor,i kompanhia non local mak telcomcel ne'ebe fornese redes ho diak hodi nunne konsumidor bele asessu. Aktualmente internet hanesan elementu importante ba vida diaria humana nian no hanesan mos konsumidor publiku nian ba nesesidade primaria informasaun nian.ita bele hare iha eskola estudante sira uja internet google hanesan fontes atu buka materia no aprende liu tan aleinde iha aula normal. Nunne mos hanesan ho facebook no whatshap popular liu no familiares tebes ho sosiadadeTimor Leste,maske indikador hatudu konsumidor barak liu mak jovem sira, maibe nune'e mos ho inan/aman avo labarik sira mos uja barak tebes hanesan meios komunikasaun ne'ebe fasitita tebes ho efektivu no efisiente.Email baibain barak liu uja iha servisu administrasaun nian ne'ebe apoio ba trasferensia documentos sira. Sidadaun Timor leste adapta lalais liu iha erra globalizasaun nian ne'ebe dala barak ita hare'e iha realidade Timoroan barak matenek ona uja internet tuir nia dalan,maske laos hotu hotu bele ona maibe prosesu mak sei hatudu nia resultadu.Exemplu ne'ebe ita foti mak iha tempu agora atu le livro karik ita laiha tempu atu ba biblioteka ita bele asesu deit iha google loke mos enciklopedia direitamente ita bele asessu ona tuir ita nia nesesidade.geralmente ita bele dehan katak internet ne furak kuantu ita hatene uja tuir nia dalan.
Utilizasaun Internet ne'ebe Saudavel.
Iha mundo era globalizasaun ida ne’e, media sosial ne’ebe ita senti agora dadaun ne’e ajuda barak tebes ita iha ita nia aktividade lor-loron. Vantagem husi utilizasaun internet ne’ebe mak diak hanesan nia bele ajuda ita hasoru malu ho ema barak husi rai ne’ebe deit, no bele halo ita hamutuk fali ho ita nia kolega sira uluk, liu- liu husi utilizasaun apliksaun bar-barak. Vantagem seluk tan mak hanesan se ita iha inisitivu atu hakerek buat ruma no kreativo ne’ebe diak ita bele desenvolve ita nia hakarak sira hotu ho utilizasaun sosial media ne’ebe mak diak no ho hanoin ne’ebe positivu.
Internet.
Liafuan internet habadak husi INTERCONNECTION-NETWORKING ne’e duni signifika husi internet mak kompostu komputador barak ne’ebe halo koneksaun ba malu, entre komputador ida ho komputador seluk. Koneksaun media sira bele mos husi ligasaun telefoni, fibra optik, koneksaun fiu, satelite ou ho koneksaun wirlles .
Kada ema idak-idak iha ninia direitu atu defini no konhese siensia ne’ebe mak los no digno tamba nia mak maromak rasik mai, hodi lialos ba iha ema hotu nia moris iha mundo ne’e.
Maibe iha tristeza boot mak ne’e, iha mundo teknoligia ema barak mak sai atan ba teknologia tamba la utiliza diak teknologia iha sira nia moris, utilizasaun teknologia ho bebas liu no labele atu rekopera fila fali, entaun nia rezultadu ikus mak ita sai atan ba teknologia ne’e rasik ou hanesan liafuan ida hateten hanesan “ BUKA RUIK ENTRE IHA ISIN SIRA ”. Laiha buat hotu ne’ebe mak iha internet nia laran ne’e diak no los duni ona, maibe koko no tetu ba buat ne’ebe mak ita halo hili, ne’e duni uza ita nia kakutak hodi halo distinsaun ba buat sira ne’e hotu.
Maneira ne’ebe mak diak no los atu utiliza intenet.
O nia futuro depende saida mak o defini iha ohin loron. Labele husik liafuan ladiak sira, imagen, video no musika iha laptop/pc/smarthphone sira ne’e estraga o nia futuro. Ne’e duni uza ita nia matenek ne’ebe ita iha, hodi hili ho halo buat hotu, tamba kualidade o nia moris depende husi kualidade informasaun ne’ebe o simu durante lor-loron.
Utilizasaun ne’ebe mak diak fo sempre fo esperansa ne’ebe diak, maibe utilizasaun ne’ebe mak matenet bele halo ita sai ema ne’ebe iha folin ba familia, kolega, no bele mo ho ema ne’ebe ita konhese. Tuiri mai ne’e iha hanoin sira ne’ebe mak diak no iha nia vantagem assesu ba internet iha moris lor-loron nian ho diak.
1. Sempre tau konfiansa hotu iha Maromak.
Iha kualker situasaun saida deit, tenke hanoin katak maromak mak hau nia konfiansa tomak.Ho nune’e Nai Maromak bele hodi prepara iha nia laran, ita nia hanoin, no ba buat ne’ebe mak sei akontese mai ita.
2. Tengser iha komitmento hodi bele toma atensaun nafatin ba iha ita nia hakarak sira.
Tama iha mundo teknologia, entaun ita nia hanoin mak sei akompnha hotu lalaok sira hanesan matan, tilun, ibun, no liman sira ne’e. Ho nune’e mak ita tenki iha fuan no hanoin ne’ebe komitmento hodi utiliza media sosial ba hanoin diak, no positivo.
3. Iha hahalok ne’ebe selektivo.
Hahalok ida ne’e hanesan klalaok ne’ebe fo valor ba buat hotu ne’ebe molok atu desisi hodi utiliza iha moris lor-loron. Ho nune’e Konsiente ba katak internet laos Maromak ne’ebe sempre certo hela deit.
4. Laiha liafuan ne’ebe atraza: Husik buat ne’ebe la diak molok nia domina ita.
Se wainhira ita la espera, hetan ou klikar konten ruma ne’ebe neagtif (Exemplo: pornografia no berita hoax), ho nune’e, selagi ita nia fuan fo hanoin katak buat ne’e ladiak , matan moris no neon nain atu bele hadok an lalais husi buat sira ne’e hotu.
5. Labele utiliza demais Internet.
Labele halo internet mak utiliza no manega ita, maibe ita mak manega internet ba ita nia diak. Kesi metin teknologia hafoin tau nia iha ita nia ain okos. Labele husik mundo nia hakarak domina ita nia moris, to’o sai hanesan ema ne’ebe maneja buat hotu lahatene no dok husi kondisaun mate nian.
6.Utilizasaun Internet ne’ebe atu diak liu tan nia fontes dahuluk mai husi familia.
Inan-Aman tengser hatudu dalan ne’ebe los ba oan sira atu sira bele, medias sosial ho diak no hanoin ne’ebe positivu.
Desvantagem no vantagem husi utilizasaun internet.
Vantagem husi Utilizasaun internet nian mak hanesan:
1. Tempo agora mundo desenvolve tebes , ho teknologia ne’ebe kada oras ba oras sempre iha mudansa hela deit. Vantagem husi internet nian mak bele ajuda ita assesu ba infomasaun sira lais no diak, no ema barak mak halo bisnis liu husi internet.
Desvantagem husi Utilizasaun internet nian mak hanesan:
1. Husi kazu sira ne’ebe relasiona ho mundo teknologia ninia a’at mak mosu linguagem sira ne’ebe oin-oin. Hanesan joven sira ne’ebe mak utiliza internet hodi assesu ba media sosial oi-oin, sira uza linguagem ne’ebe mak ladun diak. Dalabarak uza liafuan sira ne’ebe foer, bosokten, trata malu, no hatun malu iha media sosial refere. Ne’e sai hanesan problema bo’ot husi utilizasaun teknologia ne’ebe sala, dalaruma sira la konsiente ho linguagem sira ne’e, ba sira buat sira ne’e bai-bain tiha ona ba liafuan sira ne’e, maibe sira lahatene katak ho buat ladiak ne’ebe sira halo bele hatudu sira imagaem ne’ebe ladiak nu’udar umanu ida.
2. Desvantagem ida tan husi utilizasaun internet mak, agora dadaun mosu ID (Identidade falsu) sira, hodi halo foer ema nia naran, no hatun ema nia dignidade hodi utiliza ema nia foto ba buat sira ne’ebe la diak no digno.